Geçişsiz fiiller nedir, geçişsiz çatı örnekleri ve soru çözümüyle konu anlatımını bu sayfada bulabilirsiniz. Fiilde çatı konusunun nesnesine göre alt başlıklarından biri olan geçişsiz fiiller, yüklemde belirtilen işi yapan öznenin yaptığı işten etkilenen bir nesnenin olmadığını ve olamayacağını ifade eder.
Geçişsiz fiiller, yüklemin nesneyle olan ilişkisine göre belirlenir. Basit bir tanımla: “Nesnesi olmayan veya nesne alamayan fiiller geçişsizdir.” diyebiliriz. Cümledeki yükleme “ne, kim, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda eğer bir cevap alamıyorsak, o fiil geçişsizdir. Zaten bu sorular cümledeki belirtili veya belirtisiz nesneyi buldurmaya yöneliktir.
“Cansu’nun yaptığı espriye hepimiz çok güldük.” cümlesinde, yüklemin (güldük) nesne alabilen bir fiil olup olmadığını anlamak için sırayla “ne, kim, neyi, kimi / okurum?” sorularını soruyoruz. İçlerinden hiçbirinin mantıklı bir cevabı yoktur. Yani “ne güldük, neyi güldük, kimi güldük, kim güldük?” soruları anlamsız olduğundan, bu cümle geçişsizdir diyebiliriz.
Örnek: – Bu olaydan sonra tamamen içine kapandı. (nesne yok, geçişsiz)
– Beni görünce hemen boynuma sarıldı. (nesne yok, geçişsiz)
– Yorgunluktan gelir gelmez yatağına uzandı. (nesne yok, geçişsiz)
Yukarıda kalın olarak gösterilen yüklemlere soruları sorduğumuzda herhangi bir cevap alamayız. Bunun için bu fiiller geçişsiz fiil olarak kabul edilir. “Evden çıkmadan fırını kapat.” cümlesine baktığımızda ise, yükleme soracağımız nesneyi bulduran “neyi?” sorusuna cevap bulabiliriz. İşte böyle cümleler geçişli çatılı kabul edilir.
NOT: Nesneyi bulduran sorular “ne, kim, neyi, kimi?” sorularıdır. Bu soruların bir harfini bile değiştirerek yükleme başka türlü sorular sorulamaz. Örneğin “kime” sorusu nesneyi değil, dolaylı tümleci buldurur. Bunun için bir yüklemin geçişli / geçişsiz olduğunu anlamak için yalnızca dört soru sorulmalıdır.
Örnek: “Geçerken mutlaka bana uğrayın.” cümlesine eğer “kime uğrayın?” sorusunu sorarsak dolaylı tümleci buluruz. Fakat bunu nesne gibi görüp bu fiili geçişli sayarsak yanlış olur. Çünkü bu fiil nesneyi bulduran soruların hiçbirine cevap veremez. Bunun için yüklem geçişsizdir.
ÖNEMLİ UYARI: Cümlede “ne, kim” soruları hem özneyi hem de nesneyi buldurur. Bu soruların cevabı işi yapan kişiyi gösteriyorsa özne, işten etkilenen varlığı gösteriyorsa nesneyi ifade eder. Buna dikkat etmeli, sorularımızın karşılığının özne mi yoksa nesne mi olduğuna dikkat ederek fiillerin geçişli veya geçişsiz olduğu belirlenmelidir.
Örnek: “Kardeşim köpekten çok korkar.” cümlesinde “kim korkar?” sorusunun cevabı vardır. Fakat bu cevap cümlenin nesnesi değil, öznesidir. Bu nedenle cümle etken ve geçişsizdir.
UYARI: Oluş ve durum fiilleri –istisnaları olmakla birlikte– genellikle geçişsizdir. Ayrıca bir fiil farklı cümlelerde hem geçişli hem de geçişsiz fiil olacak şekilde kullanılabilir. Bunun için fiili tek başınayken geçişli veya geçişsiz olarak nitelemek çok da doğru olmaz.
Örnek: – Köpekten kovalayınca eve kadar koştum. (nesne alamaz, geçişsiz)
– Yarışmada 100 metreyi 20 saniyede koştum. (nesne alabilir, geçişli)
NOT: Geçişsiz fiiller, yüklemin nesne ile olan bağını açıklar. Bir yüklem hem geçişsiz hem de etken, edilgen, işteş, dönüşlü… olabilir.
Örnek: – Dün gece alınan habere çok sevinildi. (edilgen, geçişsiz)
– Küçük kardeşim bugün erkenden uyandı. (etken, geçişsiz)
UYARI: Geçişsiz fiilleri bulmanın pratik yolu, fiilden önce “onu” kelimesini getirmektir. Eğer bir fiil bu şekilde anlamsız oluyorsa geçişsiz kabul edilir.
Örnek: – Abimle her hafta sonu ava gideriz. (onu gideriz? -> geçişsiz)
NOT: Sorularda sıkça kullanılan ve her zaman geçişsiz olarak kullanılan fiiller aşağıda sıralanmıştır:
uyu(mak), sızlan(mak), uzan(mak), ağla(mak), çök(mek), sevin(mek), yıkan(mak), kork(mak), ak(mak), değiş(mek), gül(mek), keyiflen(mek), birik(mek), taşın(mak), sus(mak), küs(mek) vb.
Geçişsiz Cümle Örnekleri
Aşağıda geçişsiz cümlelere çeşitli örnekler sıralanmıştır. Bu örneklere bakıldığında, kalın olarak gösterilen yüklemlerin “neyi, kimi, ne, kim?” sorularına cevap vermediğini görürüz.
– Geleceğe her zaman umutla baktık.
– Okul sonrası annesine ev işlerinde yardım ediyordu.
– Sabahtan beri burada bekliyorum.
– Balonu uçan çocuk bir süre ağladı.
– Arkadaşım az önce buradan geçti.
– Bütün gün çarşıda boş boş gezmiş.
– Anlattıklarımı dinlemediğin için artık susuyorum.
– Senden cevap alamayınca çok korktum.
– Son zamanlarda çok değiştin.
– Eve gelir gelmez koltuğa uzandım.
Orkun KUTLU
