Fiil çekiminde, “fiil + kip + şahıs” kuralı hareket noktamızdır. Peki bu kuraldaki kip nedir? Aslında buradaki kip, fiile zaman, haber, durum, tasarlama, bildirme veya dilek anlamı kazandırmaya yarayan bir ektir. Yani fiilin geçici olarak bir anlam yüklenmesini kipler sağlar. Bu kipler sayesinde fiilin hangi zamanda yapıldığını, eylemi gerçekleştirecek kişinin niyetini anlamak mümkündür.
Türkçede çekimli fiiller genellikle cümlede yüklem olarak görev alırlar. Yüklemler ise cümlede gerçekleşen işin ne zaman yapıldığını veya çeşitli anlam özelliklerini belirler. O hâlde nasıl ki İngilizcede “simple past tense” gibi bir zaman varsa, Türkçedeki de “geçmiş zaman” cümlelerini oluşturan işte bu kip ekleridir. Örneğin “Amerika’da Irma Kasırgası çok büyük yıkımlara neden olmuş.” cümlesinin yüklemi olan “olmuş” çekimli fiilinde, “-muş” kip eki kullanılmıştır. Bu kip eki, olayın geçmiş zamanda kaldığını ve başka birinden duyulduğunu ifade etmektedir.
Kip ekleri, eklendikleri fiile göre ses uyumuna girerler. Mesela görülen geçmiş zaman eki olan “-di“, geldiği kelimenin ses yapısına göre “-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü” şekline dönüşebilir. Bu eklerden yalnızca şimdiki zaman “-yor” ekinin başka bir şekli yoktur. Bunun için bu ek ünlü uyumlarını bozar. Ayrıca tüm kip ekleri, yeni bir kelime oluşturmadığından çekim eki olarak kabul edilir.
Fiil kip ekleri hakkında aşağıdaki sayfalarımızdan daha ayrıntılı bilgi alabilirsiniz:
Haber Kipleri
Dilek Kipleri
Çekimli Fiil Nedir?
Fiiller şekil, zaman ve şahsa bağlı bir yargıya dönüşebilmek için belirli anlatım kalıplarına girerler. İşte bu anlatım kalıplarına “kip”, bu kavramı karşılayan eklere de “kip ekleri” denir. Türkçede kip ekleri, haber (bildirme) ve dilek (tasarlama) kipleri olmak üzere ikiye ayrılır. Bu kipler, fiile yükledikleri anlam özellikleri birbirinden farklı dört başlık altında incelenmektedir.
“Kip” kavramının dilbilimsel boyutuna bakarsak, bu kelime şekil, biçim, kalıp anlamlarına gelmektedir. Türkologlar, kip tanımını ve açıklamasını yaparken oldukça karışık ve bulanık ifadelerde bulunmuşlardır. Bu ifadeler bazı noktalarda birbiriyle uyuşmaktadırlar. Bazı Türkologlar kiple zamanı bir tutmuşlardır. Belli başlı görüşler:
- Fiilin gösterdiği hareketin nasıl yapıldığını veya olduğunu bildiren bir şekil veya tarz,
- Fiillerin, eylemleri, oluşları, durumları zamanla ilgili olarak anlatma biçimleri,
- Fiilde, eylem, zaman ve şahıs kavramlarının bileşkesi,
- Eylemin, zaman ve kişi kavramı veren biçimine verilen ad,
- Zaman eki ile uzatılmış bir fiilin tekil ve çoğul kişi ekleri almasıyla meydana gelen yapıdır. (Tahsin Banguoğlu)
- Eylemin bildirdiği devinimin, oluşun, kılınışın konuşan açısından ne tarzda ve ne yolda yansıtıldığını gösteren yapıdır. (Doğan Aksan)
- Kök veya gövde durumundaki fiilin bildirdiği hareketin, oluş ve kılışın, konuşan, dinleyen veya kendisinden söz edilen açısından ne biçimde, ne tarzda yansıtıldığını gösteren bir gramer kalıbı, bir anlatım biçimidir. (Zeynep Korkmaz)
NOT: Kip eklerini yalnızca fiil köklü kelimeler alabilmektedir. Bunun için isim kök ve gövdelerinden sonra kip eki aranmaz. Ayrıca kelimelerin kökleri ve gövdeleri doğru bulunursa, kip ekleri bir kalıp şeklinde rahatça görülebilir.
Orkun KUTLU
