Etken çatılı fiiller nedir, etken çatı örnekleri ve soru çözümüyle konu anlatımını bu sayfada bulabilirsiniz. Fiilde çatı konusunun öznesine göre alt başlıklarından biri olan etken fiiller, yüklemde belirtilen işi gerçekleştiren öznenin apaçık ortada olduğu cümlelerin çatı özelliğini ifade etmektedir. Yani etken cümlelerde gerçek özne vardır ve bu özne doğrudan yüklemde gösterilen işi yapan kişidir.
Örneğin “Ece tatil için kıyafetler aldı.” cümlesinde, kıyafet alma işini yapan kişi apaçık bellidir. Cümlenin gerçek öznesi (Ece) bulunduğu için bu cümle etken çatılı bir cümledir. Eğer cümlede “Tatil için kıyafetler alındı.” şeklinde olsaydı. Biz “Kim kıyafetler aldı?” şeklinde bir soru sorduğumuzda cevap alamayacaktık. Fakat asıl cümlemize böyle bir soru sorduğumuz zaman cevabı çok net alabiliyoruz. İşte böyle cümlelere etken çatılı cümle denilmektedir.
Etken çatılı cümleler, özne ile yüklemin ilişkisine göre belirlenir. Bir cümlenin etken çatılı olup olmadığını anlamak için öncelikle yüklemi belirlenir ve yükleme “İşi yapan kim?” şeklinde bir soru sorulur. Eğer cevabını alabiliyorsak işte o cümleye etken çatılı diyebiliriz.
NOT: Etken çatılı fiiller, “-l, -n” edilgenlik eklerini almayan fiillerdir. Çünkü bu ekler, yüklemde gösterilen işin kim tarafından yapıldığını belirsizleştirir ve cümleyi edilgen hâle getirir.
Örnek: – Ali top oynarken camı kırdı. (etken)
– Evin camı gürültüyle kırıldı. (edilgen)
UYARI: Cümlede gizli özne bulunuyorsa, o cümle de etken çatılı kabul edilir. Çünkü etken çatının mantığı, yüklemin gösterdiği işi yapanın belli olmasıdır. Gerçek öznede işi yapan kişi, cümlede doğrudan gösterilir. Gizli öznede ise işi yapan gösterilmez; fakat okuyucu bunun kim olduğunu bilir. İşte o durumlarda da cümle etken çatılı kabul edilir.
“Ahmet abi, arabasına gözü gibi bakar.” cümlesinde “gözü gibi bakan kimdir?” sorusunun cevabı olan “Ahmet abi” cümlede verilmiştir. Cümlede gerçek özne olduğu için etken çatılıdır. Fakat aynı cümle “Gerçekten arabasına gözü gibi bakar.” şeklinde olsaydı ve “gözü gibi bakan kimdir?” sorusunun cevabı cümlede bulunmasaydı bile bu cümleye etken çatılı dememiz gerekirdi. Çünkü sonuçta arabasını çok seven, ona iyi bakan bir kişi var ve bunu ya sohbetin içerisinden çıkarırız ya da bir “o” üçüncü tekil şahsı olduğunu biliriz. Onun için etken çatılı cümlelerde illa bir isim veya varlık gösterilmek zorunda değildir. Eğer yükleme “işi yapan kim?” diye sorduğumuzda “ben, sen, o” gibi cevapları alabiliyorsak, o cümleyi de etken çatılı kabul etmemiz gerekir.
Örnek: –Her sabah kitap okur. (kim? -> o)
– Yeni bir bilgisayar aldığını duydum. (kim? -> ben)
– Meslekte ilerlemek için çok çaba sarfetti. (kim? -> o)
– Dün sinemaya gitmişsin. (kim? -> sen)
– Telefonunu yürürken suya düşürmüş. (kim? -> o)
UYARI: Etken çatılı bir fiil, aynı zamanda geçişli veya geçişsiz olabilir. Çünkü etken olması, yüklemin öznesine göre durumunu belirtir. Nesnesine göre geçişli / geçişsiz, öznesine göre etken bir yüklem olabilir.
Etken Cümle Örnekleri
Aşağıda etken cümlelere çeşitli örnekler sıralanmıştır. Bu örneklere bakıldığında, kalın olarak gösterilen yüklemlere “kim?” diye sorarsanız, hep özneyi görebilirsiniz.
– Umay bu mevsimde hep yürüyüşe çıkar. (kim? -> Umay)
– Valilik yoğun kar yağışı yüzünden okulları tatil etti. (kim? -> valilik)
– Annem, evimize yeni mobilyalar almış. (kim? -> annem)
– Dere kenarından hızla atlılar geçti. (kim? -> atlılar)
– Bulutlar, ağır ağır geçti üzerimizden. (kim? -> bulutlar)
– Dün gece aniden kar yağdı. (ne? -> kar)
– İhtiyar, deniz kenarında gemileri seyrediyordu. (kim? -> ihtiyar)
– Kuşlar, gün batmadan yuvalarına dönüyordu. (kim? -> kuşlar)
– Ablam her gün kitap okuyor. (kim? -> ablam)
– Her mevsim, içimden gelip geçersin. (kim? -> sen)
– Ünlü şair, daha çok, aşk şiirleri yazıyormuş. (kim? -> ihtiyar)
– Hızla yağan yağmurun altında arabaya doğru koştuk. (kim? -> biz)
– Şairler insanı tanımayı başaramazlarsa şiirden uzaklaşırlar. (kim? -> şairler)
– Akıllı telefonlar bilgisayar kullanımını azalttı. (kim? -> akıllı telefonlar)
– Öğretmenimiz, derste güzel şiirler okurdu. (kim? -> öğretmenimiz)
– Bahar gelince ağaçlar güzelleşti. (kim? -> ağaçlar)
– Babam bahçenin kapısını onardı. (kim? -> babam)
– Sahneye çıkınca önce salondakileri başımla selamladım. (kim? -> ben)
Orkun KUTLU
