Türkçede birleşik fiil olarak kullanılan empoze etmek, Fransızca “imposé” kelimesinden gelmektedir. Türk Dil Kurumu empoze kelimesine Türkçe olarak “dayatmak” karşılığını önermektedir. Bu kelime Türkçede bir isim olarak karşılık bulduğu için, dilimizde bir eylemi ifade edebilmek için “etmek” yardımcı fiiline ihtiyaç duymaktadır. “Empoze etmek” birleşik fiili bu şekilde ortaya çıkmıştır ve şu şekilde tanımlanmaktadır: “Bir düşünceyi veya bir inancı, bir kişiye kendi isteği ve rızası olmadan kabul ettirmek, zorla benimsetmeye çalışmak, dayatmak.” Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere empoze etmek olumsuz bir eylemi ifade etmektedir ve 21. yüzyılın ciddi sorunlarından biridir.
Fransızca kökenine inildiğinde, aslında imposé kavramı, sadece bir fikrin değil kişinin istemediği herhangi bir şeyin kendisine dayatılması, bir şeyi yapmaya veya kabul etmeye zorlanması anlamına karşılık gelmektedir. Söz gelimi inanmadığı değerleri savunmak zorunda bırakılması, istemediği bir yemeği yemeye zorlanması, sevmediği bir müziğin zorla dinletilmesi, bağış yapmak zorunda bırakılması, rızası olmadan bir topluluğa üye yapılması, farkında olmadan bir başkasına benzetilmesi… gibi durumları karşılamak için bu kavram kullanılmaktadır. Bu örneklerdeki ortak yön, bireyin bilgisi veya isteği dışında ona bir şeylerin dayatılıyor, kabul ettirilmeye çalışılıyor olmasıdır.
Dilimizde genellikle “bir fikrin empoze edilmesi” şeklinde kullanılan bu birleşik fiil, 21. yüzyılın emperyalist düşüncesinde pek sık kullanılmaktadır. Zira ekonomik yönden güçlü ve kalkınmış olan bazı devletler, güçsüz olanları yönlendirmek ve onları kendi çıkarları doğrultusunda yaşatmak amacıyla çeşitli düşünceleri onlara empoze etmektedirler. Örneğin İngilizler, aslında pek köklü ve güçlü bir dilleri olmamasına rağmen teknolojide ve bilimde söz sahibi olduklarından, kalkınmış ve ekonomik yönden güçlü devletleri olduğundan kendi dillerini “dünya dili” olarak göstermeye ve insanlara zorla kabul ettirmeye çalışıyorlar. Bu düşünceyi dünyaya egemen kılarak, tüm dünyanın İngilizceyi öğrenmesini ve kendi dilinden bile üstün görmesini sağlamaya çalışmaktadırlar. İşte bu durum, beynimize empoze edilmiş yanlış bir düşüncedir.
Özellikle geri kalmış ülkelerin yaşam tarzına ve alışkanlıklarına müdahale edilmesi, bir inancın zorla kendilerine kabul ettirilmeye çalışılması ve kültürel değerlerini yaşatmaktan vazgeçip başkalarına benzemeye zorlanması empoze etmenin günümüzdeki en yaygın örnekleridir. Bugün ülkemizde yabancı müzik dinleyen, İngilizce baskılı giysiler giyen, moda adı altında Türk kültürüne aykırı giysiler giyen, milli ve manevi değerlerimizden gün geçtikçe uzaklaşan gençlik; emperyalist devletlerin herkesi kendilerine benzetme amacıyla fikirlerini bize empoze etmelerinin bir sonucudur. Özellikle benliğini tanımayan, tarihinden utanan, kültürünü reddeden kişilerin çoğalması da yine bu çabanın ürünleridir.
Empoze etmek kavramı, sadece devletler boyutunda bir fikrin zorla kabul ettirilmesi olarak da görülmemelidir. Bazen bir bireyin çevresindeki insanların düşüncelerine hâkim olma çabası, onları kendisi gibi düşünmeye zorlaması da empoze kavramına girmektedir. Aslında günlük hayatta, farkında olmadan biz de bazı şeyleri çevremize empoze etmeye çalışıyor olabiliriz. Kendi çocuğumuza bazı değerleri aktarırken dayatmacı tutumlar sergileyen bir ebeveyn veya çalışanlarının politik eğilimlerini yönlendirmeye çalışan bir işveren aynı şekilde bir şeyleri empoze ediyor demektir.
Açıklamalardan anlaşıldığı üzere empoze etmek kavramı; bir fikrin bir kişiye, gruba veya millete, kendi istek ve iradeleri dışında dayatılmasını karşılamaktadır. Bu dayatma, kelimenin karşılığından da anlaşılacağı üzere olumsuz bir eylemi karşıladığı için olumlu cümlelerde kullanılmaz. Ayrıca bu birleşik fiili meydana getiren kelimeler kendi anlamından uzaklaşmadığı için empoze etmek bir deyim değildir.
Orkun KUTLU
