İlk bakışta zihnimizde eleştirel okuma kavramı, okurun muhalif bir bakış açısıyla okuma yapması, okuduğu her cümleye eleştirme amacı ile yaklaşması gibi bir anlam kazanır. Hâlbuki bu kavram, bilgi çağındaki her insanın bazı okumalarda kullanması gereken bir okuma yöntem – tekniğidir. Eleştiri kavramının üzerindeki olumsuz izlenim, bu kavramın da olumsuz bir bakış açısı ile yapılacağını çağrıştırmaktadır. Birazdan açıklayacağımız üzere eleştirel okuma, aslında bilinçli okurların; doğru ve yararlı bilgiye ulaşmayı amaçlayanların takındığı bir tutumdur.
“Kişinin okuduğu bir metni, kendi bilgi ve deneyimleri ile karşılaştırarak algılaması, mantık süzgecinden geçirerek doğru ve yararlı bilgiye ulaşma çabası” olarak tanımlayabileceğimiz eleştirel okuma, çağımızda etkin bir şekilde kullanılması gereken bir okuma yöntemidir. Bilgi çağındayız ve bilginin öneminin her gün arttığı bir dünyada yaşıyoruz. Bununla birlikte bilgi kirliliğinin her geçen gün arttığı ve doğru / yararlı bilgiye ulaşmanın zorlaştığı bilgi kaynaklarını kullanmak zorundayız. Bunun için okumalarımızı verimli kılmak, doğru bilgiye daha çabuk ulaşmak için eleştirel okuma yapmak zorundayız. Her bilginin bize doğru şeyler öğretmeyeceğini, bazı bilgilerin bizler için yararlı olmayacağını göz önünde bulundurmalıyız.
21. yüzyılda bilgi, emeğin önüne geçmiştir ve bu süreç gittikçe bu yönde gelişmektedir. Bilgiye ulaşmanın en basit ve geçerli yolu okumak olduğu için, edindiğimiz bilgilerin büyük çoğunluğunu bu şekilde elde ederiz. Okumak aslında basit bir süreç olarak görünse de, bilinçli bir okur olabilmek oldukça zordur. Çünkü yazarlar bazen cümleleri arasına bazı sırlar koymakta, bazen üzerinde uzun uzun düşünerek elde edebileceğimiz bazı şeyleri de yazılarında kaleme almaktadır. Bunun için sıradan bir okuma ile göremeyeceğimiz bazı noktaları görebilmek için her satırı düşünerek, zihnimizde kurgulayarak, mantık süzgecimizden geçirerek değerlendirmek gerekir. Bu da sıradan bir okuyucunun yapamayacağı bir okuma etkinliği olarak karşımıza çıkmaktadır.
Kuşkusuz her metni eleştirel okuma yöntemiyle okumak mümkün değildir. Mesela bir macera romanını, duygusal bir şiiri veya bir şeyler öğretme gayesinde olmayan kurgusal metinleri eleştirel okuma yöntemiyle okumak anlamsızdır. Çünkü eleştirel okuma, doğru bilgiyi bulma amacına yöneliktir. Bu tür metinler zaten bir şey öğretmeyi amaçlamadığı için, bu metinlerdeki doğru bilgiyi bulma, bilgileri mantık süzgecimizden geçirerek okuma çabasına girme anlamsızdır. Fakat günlük hayatta gerekli olan küçük okumalarımız dahil olmak üzere, doğru ve yararlı bilgiye ulaşmak amacıyla yaptığımız her okumada eleştirel okuma gerekli ve anlamlıdır.
Edebiyatımızdaki eleştiri türünün örneklerinde gördüğümüz, bir yazarın dil – anlatım yönünü değerlendirme, onun her kelimesi üzerinde kuşkucu yaklaşımlar gösterme gibi bir çaba, eleştirel okumayla bağdaşamaz. Burada amaç yazarın estetik kaygılarını veya üslubunu yargılamak değildir. Bir amaca yönelik yapmış olduğumuz okumanın, bizim için yararlı kısımlarına odaklanma, gereksiz ayrıntıları görmezden gelme, düşüncelerimizi yanlış yönlendirecek cümleleri doğru muhakeme etme, akıl veya mantık yönünden yanlış olan bilgileri sorgulama gibi bir yönüdür eleştirel okuma.
Eleştirel okumada, okuyucunun dikkati, sık sık iç dünyasında sorular sorması, bilgilere kuşkucu yaklaşımı, yeterliliklerinin farkında olması, merak duygusu, mantık ve muhakeme yeteneği öne çıkmaktadır. Eleştirel okuma yapan bir okurun genellikle sözcük dağarcığı geniştir, çok yönlü düşünebilirler, pratik düşünürler, dilin her yönüne hâkimdirler, düşünceler arasındaki geçişleri ve bağlantıları iyi fark ederler. Bu nedenle bu okurlar genellikle toplumun beyin takımını oluştururlar, üretken ve yaratıcı yönleri gelişmiş insanları meydana getirirler.
Orkun KUTLU
