Türkçede bir cümlenin kurulabilmesi için en önemli ve gerekli öge yüklemdir. Yüklemsiz cümle düşünülemez çünkü yüklem cümledeki yargıyı üzerinde toplayan ve diğer tüm ögelerin anlamını bir araya getirerek mantıklı bir anlam ortaya çıkaran ögedir. Bunun için genel bir kural olarak Türkçede “Yüklemsiz cümle olmaz.” deriz. Bu kuralın tek istisnası, eksiltili cümlelerdir. Bu cümlelerde, bir cümlede yüklem olarak görev yapabilen çekimli bir fiil veya ek fiil almış bir isim bulunmaz. Bu nedenle yargının eksik kaldığı düşünülerek bu tür cümlelere eksiltili cümle denilmiştir. Fakat eksik bırakılan kısım, okuyucu veya dinleyici tarafından zihinde tamamlanır ve yargı hava kalmaz.
Eksiltili cümleleri “Bir cümlenin oluşması için gerekli olan temel ögenin, yani yüklemin kullanılmadığı; eksik bırakılan kısmın okuyucunun veya dinleyicinin zihninde tamamlandığı cümlelerdir.” şeklinde tanımlayabiliriz. Bu cümlelere “kesik cümle” de denilmektedir. Genellikle karşılıklı konuşma (diyalog) cümlelerinde kullanılmakla birlikte, atasözlerinde ve pratik olarak verilen cevaplarda sık sık karşımıza çıkmaktadır. Bu tür cümleler bir çekimli fiil veya ek fiil almış bir isim içermezler. Okuyan veya duyan kişi, konuşmanın akışı gereği eksik kalan kısmı zihninde tamamlar ve yargı böyle meydana gelmiş olur.
“Düğün el ile, harman yel ile…” cümlesinin sonundaki üç noktadan anlayacağımız üzere, bu cümle yüklemi söylenmeyip eksik bırakılan bir atasözüdür. Biz zihnimizde onu “Düğün el ile, harman yel ile olur / yapılır / güzeldir.” şeklinde bir yüklem getirerek tamamlıyoruz. Fakat cümlenin orijinalinde bu yüklem olmadığı için, bu cümle eksiltili cümle örneğidir. Dikkat ederseniz cümlenin içinde hiçbir çekimli fiil veya ek fiil almış bir isim yoktur. “Toprağı taşlı yerden, kızı kardaşlı yerden…” cümlesinde de yine aynı durum söz konusudur. Cümlenin sonundaki yüklem söylenmemiş, bu kısmı okuyucunun tamamlaması istenmiştir. Yüklemi söylenmediği için bu cümle de eksiltili cümledir.
Eksiltili cümlelerin sonunda mutlaka üç nokta bulunmaktadır. Fakat sonunda her üç nokta bulunan cümle eksiltili cümle değildir. Buna dikkat etmek gerekir. Ayrıca bazı cümlelerde ek fiilin geniş zaman eki düşer, yani söylenme gereği duyulmaz. Bu cümleler eksiltili cümle kabul edilmez; çünkü orada yargıyı üzerinde toplayan bir ek fiil almış isim bulunmaktadır.
ÖRN: “Mart ayı, dert ayı.” cümlesinin sonundaki yüklem, aslında ek fiilin geniş zaman çekiminde kullanılan “-dır” ekini almıştır; fakat bu ek genellikle konuşma dilinde düşme eğilimi gösterdiği için gösterilmemiştir. Yani o cümleyi “Mart ayı, dert ayıdır.” şeklinde düşünebiliriz. Bu nedenle bu cümlenin yüklemi eksik değildir. Bu cümle eksiltili cümle olarak kabul edilemez.
NOT: Türkçenin söz dizimi yapısına pek uygun olmayan bir eksiltili cümle yapısı da “ki” bağlacı ile yapılanlardır. Bu tür cümleler aslında bağlı cümledir fakat ki bağlacının bağlaması gereken ikinci kısım söylenmemiş ve okuyucuya bırakılmıştır. Bunun için cümlenin ikinci kısmındaki yüklem olmadığından bu cümleler eksiltili cümle kabul edilir.
ÖRN: – Öyle bir bakış attı ki…
– Bu şehri öyle çok seviyorum ki…
UYARI: Eksiltili cümlelerin ögeleri bulunabilir. Yüklemi olmayan bir cümlede, tüm soruları kime soracağız diye düşünebilirsiniz. Önce cümlenin eksik bırakılan yüklemi tamamlanır, varmış gibi düşünülür. Tüm sorular ona sorularak diğer ögeler bulunur.
ÖRN: – Hayatımız (özne) evden okula, okuldan eve (zarf tümleci)… (geçiyor | yüklem)
Eksiltili cümleler genellikle atasözlerinde, karşılıklı konuşmalarda, pratik olarak söylenen sözlerde veya sanatlı söyleyişlerde sıkça kullanılır. Bazen diyaloglarda, önceki cümlenin gelişine göre bir isim bile eksik bırakılan yargıyı üzerinde toplayabilir.
ÖRN: – Hangi tür filmlerden hoşlanırsın?
– Romantik komedi…
Eksiltili Cümle Örnekleri
– Dışarıda hafiften rüzgar, ılık bir sonbahar havası…
– Hayallerimi süsleyen böyle bir bilgisayar…
– Herkeste gergin bir bekleyiş, derin düşünceler…
– Önce yemek, sonra tatlı…
– Artık bunu düşünmemeye karar vermiştim ki…
– Ayrılırken bana son bakışın…
– Ve akvaryumu andıran bu koyda sayısız canlı…
– Düğün el ile, harman yel ile…
– Servis saat kaçta gelecekmiş? / 5’te…
– Bu kadar kusura karşı sendeki bu özgüven…
– Sırada aşk için yanan bir yüreğin hazin hikâyesi…
– Kiminin parası, kiminin duyası…
– Ben bir Kıpçak Türküyüm. / Ben de…
– Bir daha ne zaman buluşacağız? / İki gün sonra…
– Belki yarın belki yarından da yakın…
– Ummadığımız anda gelen müjdeli bir haber…
– Deniz kıyısında bir hamak, köpeğin, kitaplarım ve ben…
Orkun KUTLU
