Fransızca bir terim olan “edisyon kritik“, yazma eserlerin karşılaştırmalı olarak özgün hâlini tahmin etme arayışı için kullanılmaktadır. Türkçede “tenkitli basım” olarak da kullanılmaktadır. Oldukça akademik bir iştir ve dil bilimsel yetkinlik gerektirir. Orijinal baskısı bulunmayan eserlerin nüshaları üzerinde yapılan ayrıntılı bir çalışmadır. Bu nüshaların karşılaştırılıp, en doğru hâlinin bulunma çabasıdır.
Matbaanın icat edilmediği zamanlarda, döneme damgasını vurmuş olan bazı eserler muhtelif bölgelere veya kişilere gönderilmek için müstensihler tarafından elle çoğaltılırdı. Bu çoğaltma işlemi sırasında, eser orijinal hâlinden uzaklaşabilirdi. Müstensihler bilerek veya bilmeyeren kendi dil özelliklerini, eserlerin kopyasını çıkarırken yansıtırlardı. Yazım yanlışları, cümle kısaltmaları vs. gibi değişiklikler, eserin orijinalliğine gölge düşürürdü. Önemli eserler savaşlar sırasında kütüphanelerde yakılmış, bazen kaçırılmış, sahafların tozlu raflarında unutulmuş ve bir şekilde kaybolmuştur. Bu da edisyon kritik yaparak eserin en orijinal hâlini bulma çalışmalarını ortaya çıkarmıştır.
Belki o zaman fark edilmeyen bu küçük farklılıklar, üzerinden yüzyıllar geçtikten sonra bugünün akademisyenlerini üzerinde düşünmeye sevk etmiştir. Eserin orijinali bulunmadığı için, en doğru hâlini tahmin etme arayışı içine girilmektedir. Tüm nüshalar toplanır, bu nüshalar tek tek karşılaştırılır ve bir nüsha üzerinden hareket edilerek tüm nüshalara atıfta bulunulur, çeşitli dipnotlarda açıklamalarda bulunulur. İşte yapılan bu işleme edisyon kritik denilmektedir.
Edisyon kritik çalışmalarının; batıda ilk olarak İncil’in en doğru şeklini bulmak, doğuda ise hadislerin sahih olup olmadıklarını belirlemek amacıyla ortaya çıktığı düşünülmektedir. Aslında belki de eserleri kopya edenlerin dil ve edebiyata yeterince hâkim olmadıklarından buna gerek duyulmuştur. Eğer aslına tamamen uygun kopyalar yapılsa, eserin özgün hâlinden uzaklaşıldığı düşünülmezdi. Ayrıca büyük imparatorluklarda birçok milletten insan olduğu için, belki de eseri kopya edenlerin ana dili farklıydı veya o dilin inceliklerini bilmiyordu. Bu da hâliyle eserde yanlışlıklar yapılmasına sebep oluyordu.
Eski zamanlarda ulaşım ve iletişim bugünkü kadar gelişmediği için, müstensihler belki de eserleri kopya ederken orijinaline ulaşma imkânı olmadığından kopya edilmiş bir eserden yararlanıyorlardı. Kopyanın kopyası ne kadar sağlıklı olabilir, bir düşünün. Ayrıca bazılarının esere kendi yorumlarını veya dil kullanımlarını yansıttıkları da görülmektedir. O zamanlarda müstensihler için özel bir eğitim de olmadığı için, belki alelâde insanlar bu işi üstlenmiş ve sonunda eserin her nüshası aslından uzaklaşmıştır.
Edisyon kritik çalışması, öncelikle tüm nüshaları temin etmekle başlar. Bu nüshalardan orijinaline en yakın olanı bulmak için tarihlendirme yapılır. Ve içlerinden aslına en uygun olan belirlendikten sonra, diğer nüshalarla tek tek karşılaştırılıp bir inceleme yapılır. İnceleme sırasındaki farklılıklar dipnot olarak gösterilir, gerekirse açıklamalar yapılır. Kutadgu Bilig ve Atabetü’l Hakayık adlı eserler üzerinde yaptığı ciddi çalışmalarla edisyon kritiğin en güzel örneklerini Prof. Dr. Reşit Rahmeti ARAT vermiştir.
Türk edebiyatında özellikle Osmanlı Türkçesi ile yazılan eserlerin çoğunun aslı kaybolmuş ve onlarca nüsha üzerinde birçok edisyon kritik çalışması yapılmıştır. Özellikle Arap alfabesinin Türkler tarafından tam yetkinlikle benimsenmemesi nedeniyle, bu alfabe ile yazılan eserler her nüshasında apayrı bir hâl almıştır. Bu da karşılaştırmalı bir inceleme yapmayı doğurmuştur.
Orkun KUTLU
