Dönüşlü çatılı fiiller nedir, dönüşlü çatı örnekleri ve soru çözümüyle konu anlatımını bu sayfada bulabilirsiniz. Fiilde çatı konusunun öznesine göre alt başlıklarından biri olan dönüşlü fiiller, yüklemde gösterilen işi yapan ve yapılan işten etkilenenin aynı kişi veya varlık olduğu fiillerdir. Yani bu cümlelerde özne ve nesne aynı varlıktır.
Bir dönüşlü cümle örneğini inceleyelim: “Belgin aynanın karşısında tarandı.” cümlesinde, yükleme “Kim tarandı?” sorusunu sorduğumuzda, Belgin yanıtını alırız. Yani bu cümlede işi yapan (özne) bellidir. Peki bu taranma işinden kim etkilenmiştir? Yani cümlenin aynı zamanda nesnesi kabul edilebilecek kişi de Belgin olduğuna göre, bu cümlede hem işi yapan hem de işten etkilenen Belgin’dir. İşte böyle cümlelere dönüşlü fiiller denilmektedir.
Dönüşlü fiiller, tıpkı edilgen çatılı fiiller gibi “-l” ve “-n” eklerini alarak oluşur. Edilgen fiillerle dönüşlü fiillerin farkı şudur: Edilgen fiillerde işi yapan belli değildir, yani özne yoktur. Fakat dönüşlü fiillerde özne bellidir ve özne aynı zamanda işten etkilenendir.
Örnek: – Serdar öylediğin sözlere çok kırılmış. (dönüşlü)
– Dün okulun tüm camları kırılmış. (edilgen)
NOT: Dönüşlü fiiller, adından da anlaşılacağı üzere özne ile nesnenin birbiri üzerindeki “dönüşlü” etkisinden ortaya çıkmaktadır. Özne yaptığı bir işten doğrudan etkileniyorsa, o cümlelerde dönüşlü çatı aranmalıdır.
Örnek: – Sınavı geçtiğini öğrenince çok sevindi. (dönüşlü)
– Kızlar süslendi; delikanlılar güzelce giyindi. (dönüşlü)
– Adam hep kendisiyle övünüyor. (dönüşlü)
– Çocuk babasının kollarına atıldı. (dönüşlü)
– Genç kız camın önünden çekildi. (dönüşlü)
UYARI: Dönüşlü fiillerle etken fiiller de birbirine karıştırılmamalıdır. Etken fiillerde gerçek veya gizli bir özne bulunur; fakat işten etkilenen varlık öznenin kendisi değildir. Dönüşlü fiillerde ise özne ve nesne aynı varlıktır. Ayrıca etken fiillerde “-l, -n” ekleri yoktur.
Örnek: – Öğrenciler bayram için sınıfı süsledi. (etken)
– Bayram nedeniyle okulumuz süslendi. (edilgen)
– Fadime düğüne giderken süslendi. (dönüşlü)
Yukarıdaki birinci cümlede özne öğrencilerdir ve yapılan işten etkilenen sınıftır. Bunun için cümle etken çatılıdır. İkinci cümlede ise okul süslenmiştir; fakat kimler tarafından süslendiği belirtilmemiştir. Bunun için yüklem edilgen çatılıdır. Son cümlede ise Fadime hem süslenme işini yapandır hem de o işten doğrudan etkilenendir. Bunun için cümle dönüşlü çatılıdır.
NOT: İsimlere getirilen “-lEn, -lEş” veya fiillere gelen “-İş” ekleriyle dönüşlü çatı oluşturulabilir.
Örnek: – Sonuçları beklerken çok heyecanlandım.
– Trafik polisini görünce adam tutuştu.
– Aldığım ilaçlarla biraz daha iyileştim.
NOT: Bazı tabiat olayları anlatılırken kullanılan dönüşlü çatılarda bir işi yapma anlamından çok, kendiliğinden gerçekleşme anlamı olabilir.
Örnek: – Yağmurdan sonra hava açıldı.
– Yaz ayları gelince gölün suyu çekildi.
UYARI: Dönüşlü çatılı bir fiil, aynı zamanda geçişli veya geçişsiz olabilir. Çünkü dönüşlü olması, yüklemin öznesine göre durumunu belirtir. Nesnesine göre geçişli / geçişsiz, öznesine göre etken bir yüklem olabilir.
Dönüşlü Cümle Örnekleri
Aşağıda dönüşlü cümlelere çeşitli örnekler sıralanmıştır. Bu örneklere bakıldığında, kalın olarak gösterilen yüklemlere “işi yapan ve işten etkilenen kim?” diye sorarsanız, hep aynı varlığı (özne ve nesne) görebilirsiniz.
– Kırılan gözlüğüm tamir edilince çok sevindim.
– Büşra, düğünde en sevdiği pembe elbisesini giyindi.
– Annem pazara gitmek üzere yanımızdan ayrıldı.
– Fazla kola içinde yemekten önce tıkandı.
– Sınavı kazandığımı duyunca çok sevindim.
– Babam, uzun yıllar çalıştığı işyerinden ayrıldı.
– Sarsıntıyı duyunca hemen telefona sarıldı.
– Prova saati yaklaşınca elbiselerini giyindi.
– Dedesi her zaman madalyasıyla övünürdü.
– İki yıllık eşinden tek celsede boşandı.
– Spora gittiği günden beri hep dengeli beslendi.
– Oktay yangını görünce itfaiyeye haber vermek için telefona sarıldı.
– Dayım her fırsatta çocuklarının başarısıyla övünürdü.
– Gideceğimi haber vermediğim için bana kırılmış.
– Kardeşim tişörtüne sıcak su dökülünce hemen soyundu.
– Murat, eve gider gitmez yıkandı.
Orkun KUTLU
