Divanü Lügatit Türk hakkında bilgiler edineceğiniz; Divanı Lügatit Türk’ün özelliklerini, yazıldığı tarihi ve yazarı olan Kaşgarlı Mahmut ile ilgili ayrıntılı bilgi edinebileceğiniz bu yazımızda Karahanlı dönemi Türk edebiyatına ait olan muazzam eser tanıtılmaktadır. Bu eser Türk dili, kültürü ve tarihi açısından taşıdığı önem açısından edebiyatımızda tektir.
Aşağıda sıralanan bilgiler divan üzerinde en kapsamlı çalışmayı yapan Besim Atalay’ın “Divânü Lügât-it Türk” adlı eserinden ve Yavuz Tanyeri’nin “Türkmen Türkçesinin Divanü Lügat-it Türk’ün Söz Varlığı Açısından Karşılaştırılması” adlı yüksek lisans tezinden alınmıştır. Divanü Lügat-it Türk’ün ayrıntılı açıklamasına geçmeden önce, kısaca özelliklerini öncelikle sizlerle paylaşalım:
– Kaşgarlı Mahmut tarafından 1074 yılında yazılmış ve Bağdat halifesine sunulmuştur.
– Eser tam anlamıyla bir sözlüktür, Türkçe kelimelerin anlamları bulunmaktadır.
– Divan, Türkçenin gücünü göstermek ve Araplara Türkçe öğretmek amacıyla yazılmıştır.
– Eser, Karahanlı dönemine aittir ve Karahanlı Türkçesiyle yazılmıştır.
– Kaşgarlı Mahmut, bu eseri yazmak için dünyanın dört bir yanındaki Türk toplulukları gezmiştir.
– Ali Emiri tarafından tesadüfen bulunmuş ve üzerinde birçok çalışma yapılmıştır.
– Eserde ayrıca Türk kültürüne ve tarihine ait bilgiler de bulunmaktadır.
Divan-ı Lügati’t Türk Hakkında Genel Bilgi
Divân-ı Lügati’t-Türk, Kaşgarlı Mahmut tarafından Bağdat’ta 1072-1074 yılları arasında yazılan Türkçe-Arapça sözlüktür. Türkçenin bilinen en eski sözlüğü olup, Orta Asya yazı Türkçesi hakkında varolan en kapsamlı ve önemli dil anıtıdır. El yazması nüshası 638 sayfadır ve yaklaşık 9000 Türkçe kelimenin oldukça ayrıntılı Arapça açıklamasını içerir. Ayrıca Türklerin tarihine, coğrafi yayılımına, boylarına, lehçelerine ve yaşam tarzlarına ilişkin kısa bir önsöz ve metin içine serpiştirilmiş bilgiler mevcuttur.
Klasik Arap leksikografisinin ilkelerine göre hazırlanmış olan sözlük, Kaşgarlı Mahmut’un Türk boyları hakkındaki etraflı bilgisinin yanısıra, Arap filolojisi konusunda da esaslı bir eğitim görmüş olduğunu gösterir.
Sözlüğün elde bulunan tek yazma nüshası 1266’da Şam’da temize çekilmiş ve 1915’te İstanbul’da Ali Emiri Efendi (1857-1923) tarafından tesadüfen bulunmuştur. (Ancak daha önceki yüzyıllarda Antepli Aynî ve Kâtip Çelebi de Divân’dan söz ederler.) Ali Emiri yazması 1917’de Talat Paşa’nın (1874-1921) teşviki ile Kilisli Rıfat Bilge’nin (1873-1953) gözetiminde basılmış hemen bütün dünya Türkologlarının ilgisini çekmiştir. 1928 yılında Türkolog Carl Brockelmann, ayrıntılı notlarla sözlüğün Almanca çevirisini yayımlamıştır. Besim Atalay‘ın modern Türkçe çevirisi 1940’ta Türk Dil Kurumu tarafından basılmıştır. Son yıllarda Dankoff’un Divan-ı Lügat-it Türk çevirisi, yeni bilgiler ışığında önemli yorum değişikliklerine yol açmıştır.
Divanü Lügat-it Türk nasıl bir kitaptır?
Niçin Yazılmıştır?
Hicretin üçüncü asrından, onuncu asrın ortalarına değin, Türklüğün altın devri idi; bu devirde Türkler bir yandan Çin sınırlarından –Pekin yakınlarından– Macaristan’a ve Avrupa ortalarına, bir yandan da Kuzey Buz Denizleri’nden Hindin ve Arabistan’ın sıcak denizlerine, Sudan’a ve Büyük Okyanus’a dek taşmışlar, hemen her yerde kuvvetli egemenlikler kurmuşlardı. Kendilerini her yerde saydırmışlar, her yerde efendi tanıtmışlardı. Türklüğün hükmü yürüdüğü bu geniş bölgelerde Türk dilinin de üstün tutulacağına, kendileri gibi dillerinin dahi sayılacağına şüphe yoktur. Birçok kimselerin Türkçe öğrenmeye uğraştıkları içindir ki bu devirlerde bir hayli kitap yazılmıştır.
Her ne kadar Gazneliler’le Selçuk Oğulları Türkçeye büyük bir önem vermeyerek Farsçaya daha çok düşkünlük göstermişlerse de öbür Türkler ve Türk büyükleri ulusal dile değer vermişlerdir. Bizim gördüğümüz eserler arasında her yönden en önemli, her bakımdan en değerli eser Divan-u Lügati’t Türk’tür. Bu dönemde yazılan eserlerin sahiplerinden bir takımlarının Divandan faydalanmış olmaları gerekir. Divanü Lûgat-it Türk, Türk dilleri Kamusu demektir, bu kitap paha biçilemeyecek kadar değerlidir; bilgi dünyası bu kitaba çok önem vermekte ve kitabı çok beğenmektedir. Hemen her medeni milletin üniversitesinde ve Türkiyatçıları arasında bu kitap eşsiz sayılmaktadır. Eski eserlerden hiç biri bu eser kadar önem kazanmamıştır.
Divanü Lügat-it Türk’te, bugün ölmüş birçok güzel kelimeler bulunduğu gibi, o vakit ki kültürün ve medeni varlığın yüksekliğini gösterir bir hayli tanık ta vardır. Hele Türk fiillerinin yapısını gösteren kısımlar pek değerlidir; kitapta yer yer, dil üzerine önemli kurallar söylenmiş; ses değişimleri, gramer halleri, diyalekt ayırtları açık olarak gösterilmiştir. Bundan başka saymış olduğum şeyleri tanıklamak için bol ve zengin örnekler dahi vermiştir. İşbu örneklerin birçokları cümle halinde olduğu için büyük bir anlama, değerli bir çözümleme kolaylığı göstermektedir. Örnekler, kelime, cümle, sav, beyit, parça gibi şeylerdir. Biz bu örneklerden yalnız o vaktin dil durumunu öğrenmekle kalmıyoruz; Türk’ün eski tarihini, edebiyatını, yaşayışını, düşünüşünü de birlikte öğreniyoruz. Bu faydalardan başka o vakit ki coğrafi durum üzerine de doğru bilgiler elde ediyoruz.
Şimdiye değin eski Türk Dili ve eski Türk varlığı üzerine bunun kadar işe yarar, bunun kadar elverişli bir eser görülmemiştir; bu eser, tektir, tek kalacaktır. Türk dünyası Kaşgarlı Mahmud’un adını her zaman saygıyla anacaktır. Biz bu eşsiz kitaptan eski Türklerin 900 yıl önceki dillerini, düşünüşlerini, durumlarını öğrendiğimiz gibi kitapta medeniyet dünyasına karşı her zaman göğsümüzü kabartacak olan birçok övünç ve kıvanç kaynakları dahi buluyoruz; 900 yıl önce atalarımızın ipek mendil taşıdıklarını, elbise kırışıklıklarını yatıştırmak için ütü kullandıklarını da görüyoruz; hele yeryüzünün efendisi olan Türk askerlerinin o vakitler bile kuru bir derintiden ibaret olmayıp, her erin adını, sanını, aylık olgularını gösterir bir defterin bulunduğunu öğrenmemiz dünyaya değer bir faydadır. Bundan başka Türklerin kadınlara ve çocuklara ve düşkünlere gösterdikleri saygı izlerini de orada buluyoruz. Divan dikkatle gözden geçirilirse daha bu gibi birçok öğünmeye yarar şeyler görülecektir.
Divanın yazma nüshası bir tanedir; şimdiye değin bir ikincisi bulunmamıştır. Eldeki yazma nüsha büyük bir cilt ve 319 yapraklıdır. Kağıdı vaktiyle Doğu memleketlerinde yapılmış olan sağlam ve kalın bir kağıttır. Kitabın bazı yerleri yaşlık görerek kararmış ise de bozulmamış ve çürümemiştir. Birkaç kelime dış olmak üzere her tarafı iyice okunabilmekte, bundan kitabın iyi korunmuş olduğu anlaşılmaktadır. İşte, basma nüshaya temel olan bu nüshadır; biz tercüme ederken bunu göz önünden ayırmadık.
Divân-ı Lügati’t-Türk’ün Önemi
Türkçenin neden öğrenilmesi gerektiğini şöyle anlatır: “And içerek söylüyorum, ben Buhara’nın, sözüne güvenilir imamlarından birinden ve başkaca Nişabur’lu bir imamdan işittim. İkisi de senetleri ile bildiriyorlar ki, Yalvacımız (Peygamber), kıyamet belgelerine, ahir zaman karışıklıklarını ve Oğuz Türkleri’nin ortaya çıkacaklarını söylediği sırada, Türk dilini öğreniniz, çünkü onlar için uzun sürecek egemenlik vardır buyurmuştu. Bu söz (hadis) doğru ise sorguları kendilerinin üzerine olsun Türk dilini öğrenmek çok gerekli bir iş olur. Bu doğru değil ise, akıl bunu emreder.
Tanrı devlet güneşini Türk burçlarını yükseltmiş ve onların mülkleri üzerinde felekleri döndürmüştür. Tanrı onlara Türk adını vermiş ve yeryüzüne ilbay kılmış, hakanları onlardan çıkartmıştır. Dünya uluslarının yularların onlar eline vermiş, herkese üstün kılmıştır. Onlarla birlikte çalışanları aziz kılmış ve Türkler onları her dileklerini ulaştırmış, kötülerin şerrinden korumuştur. Onlara hedef olmaktan korunabilmek için, aklı olana düşen şey, onların yolunu tutmak, derdini dinletebilmek gönüllerini alabilmek için dilleriyle konuşmaktır.”
Türk adı altında da şu bilgileri verir. Bir ad olarak Türk adını Tanrı vermiştir, dedik. Çünkü bize Kaşgarlı Halefoğlu Şeyh Hüseyin ona da İbn ül-Gurkî denilen kimse İbn üd-Dünya demekle tanılan Şeyh Ebû Bekr il-Müfid ül-Cürcanî’nin Ahır zaman üzerine yazmış olduğu kitabında Ulu Yalvac’a tanık varan bir hadis yazmıştır. Hadis şöyledir:
“Yüce Tanrı! Benim bir ordum vardır. Ona Türk adını verdim. Onları Doğuda yerleştirdim. Bir ulusa kızarsam Türkleri o ulus üzerine musallat kılarım, diyor. İşte bu, Türkler için bütün insanlara karşı bir üstünlüktür. Çünkü, Tanrı onlara ad vermeyi kendi üzerine almıştır. Onları yeryüzünün en yüksek yerinde, havası en temiz ülkelerine yerleştirmiş ve onlara ‘Kendi ordum demiştir. Bununla beraber Türkler güzellik, sevimlilik, tatlılık, edep, büyükleri ağırlamak, sözünü yerine getirmek, sadelik, övünmemek, yiğitlik, mertlik gibi öğülmeye değer sayısız iyiliklerle görülmektedirler.”
Kaşgârlı Mahmud’un 11. yüzyılda Balasagun’u merkez alarak çizdiği Dünya Haritası o dönem Türklerinin yaşadıkları bölgeleri ve dağılımlarını göstermesi bakımından dikkate şayandır. Mahmud Divân’da şöyle demektedir: “Rum ülkesinden Maçine dek Türk illerinin hepsinin boyu beş bin, eni sekiz bin fersah eder. İyice bilinmek için bunların hepsi, yeryüzü biçiminde daire şeklinde gösterilmiştir.”
Türklerin bulunduğu bölgeleri göstermek amacıyla çizilmiştir. Daire şeklinde olan haritanın çevresinde Doğu, Batı, Kuzey, Güney yönleri belirtilmiş, bazı deniz ve ırmaklar gösterilmiştir. Batıda işaret edilen yerler İtil boylarına, yani Kıpçakların ve Frenklerin oturdukları bölgelere kadar uzanır. Güney-Batıda Habeşistan’a , Güneyde Hint, Sint, Doğuda Çin ve Japonya’ya işaret edilmiştir. Ortada Yarkent, Kaşgar, Barsgan, Balasagun, Yifruç, İkiöküz, Asbuâli, Kumri, Talas v.s. gibi daha birçok Türk kentleri yer almıştır.
Asya’nın batısı, kuzeyi ve güneyi çizilmeden bırakılmış, bir plan olarak bile pekçok hatalarla dolu olmasına karşılık, Doğu bölgelerine ilişkin verdiği bilgiler gerçeğe uymaktadır. Haritasında Çin Seddi’ni göstermiş, bu seddin ayrıca yüksek dağların ve denizin Yecüc ve Mecüc’lerin dillerinin öğrenilmesini engellediğini bildirmiştir. Japonya’ya gelince; onu haritasının Doğusunda bir ada olarak göstermiş ve denizin onların dillerini öğrenilmesine olanak vermediğine işaret etmiştir.
Yukarıda görüldüğü gibi, ilk Japon haritası bir Japon tarafından 14.yüzyılda çizilmiş, bir Dünya haritasında yer alması ise 15.yüzyılda olmuştur. Bütün bu bilgilerin ışığı altında, bir plan biçiminde olsa, yanlışlarla dolu da olsa ilk Japon haritasının 11.yüzyılda Kaşgârlı Mahmud tarafından çizilmiştir.
Kaşgarlı Mahmud’un ünlü eserinin tam adı: Kitabu Dîvânü Lugati’t-Türk’tür. Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu göstermek amacıyla yazılmıştır. Kitap için çok kısa bir tanım yapmak gerekirse; Ansiklopedik Sözlük denilmesi uygun olur. Orijinalinin nerede olduğu bilinmiyor. Bugün elimizde bulunan Şamlı Mehmed bin Ebu Bekir’in, 1266 yılında kopya ettiği bir nüshası vardır. Bu nüsha, İstanbul Fatih’teki Millet Kütüphânesi’ndedir. Türk Dil Kurumu tarafından 1941’de, Kültür Bakanlığı tarafından 1990’da tıpkı basımı yapılmıştır.
Eser ilk defa Kilisli Rıfat Bilge denetiminde 1915 – 1917 yılları arasında tercüme edildi. Üç cilt olarak basılması düşünüldü ise de, düşünce gerçekleşmedi. Besim Atalay’ın tercüme ettiği kitap, 4 cilt halinde 1939 – 1943 yılları arasında birinci, 1985 – 1986 yılları arasında ikinci defa basıldı. Arapça olarak da yayınlandı.
Dîvânü Lugati’t-Türk; bir sözlük olmakla birlikte, Türk Milleti’nin yüceliğini de anlatan bir âbide eserdir. Sekiz bölümden oluşur. Bölümler ve sıralamalar Arap alfabesindeki harflere göredir. Kitapta yaklaşık 8.000 kelime vardır. Kelimelerin anlamlarının iyi anlaşılması için deyimlerden, atasözlerinden ve şiirlerden, hattâ bâzı Âyet ve Hadis-i Şerif’lerden örnekler verilmiştir. Bu yönüyle eser, bir kültür hâzinesi değerine kavuşturulmuştur. Eserde yer alan harita ise, Türk Dünyası ile ilgili olarak yayınlanan ilk haritadır. Haritada; dağlar kırmızı, denizler yeşil, ırmaklar mâvi, kumluk alanlar sarı renkle gösterilmiştir. Türklerin oturdukları bölgeler ve komşularının isimleri özenle belirtilmiştir.
Eser, güneşle birlikte, kültürün de doğudan dünyayı sardığının önemli bir göstergesidir. Dîvânü Lugati’t-Türk, Türk Milleti’nin yalnız savaş meydanlarında değil, kültürel alanlarda da önder, öncü ve örnek olduğunu gösteren bir âbidedir.
Divân-ı Lügati’t-Türk Kitabının Ön Sözü
Tanrı’nın, devlet güneşini Türk burçlarından doğurmuş olduğunu ve Türklerin ülkesi üzerinde göklerin bütün dairelerini döndürmüş olduğunu gördüm. Tanrı onlara Türk adını verdi. Ve yer yüzüne hakim kıldı. Cihan imparatorları Türk ırkından çıktı. Dünya milletlerinin yuları Türklerin eline verildi. Türkler Tanrı tarafından bütün kavimlere üstün kılındı. Haktan ayrılmayan Türkler, Tanrı tarafından hak üzerine kuvvetlendirildi. Türkler ile birlikte olan kavimler aziz oldu. Böyle kavimler, Türkler tarafından her arzularına eriştirildi. Türkler, himayelerine aldıkları milletleri, kötülerin şerrinden korudular. Cihan hakimi olan Türklere herkes muhtaçtır, onlara derdini dinletmek, bu suretle her türlü arzuya nail olabilmek için Türkçe öğrenmek gerekir.
Kaşgarlı Mahmut Hakkında
Kendisinden 1.000 yıl sonra bile, adına medhiyeler dizilecek kadar büyük bir dilci, araştırmacı ve derlemeci olan Kaşgarlı Mahmut, yaşadığı döneme göre düşünüldüğünde olağanüstü gayreti olan büyük bir bilgedir. Yazmış olduğu Divanü Lûgat-it Türk adlı muazzam eser, onun ne denli çalışkan ve bilgili bir araştırmacı olduğunu görmek için yeterlidir.
Kaşgarlı Mahmut hakkında bilgilerimiz çok sınırlıdır. Çünkü yalnızca kendi yazdığı Divan’dan, onun hakkında bilgi edinebilme imkânımız bulunmaktadır. Oradaki bilgiler ise, Kaşgarlı’nın nerede ve ne zaman doğduğunu bile tam netlikle anlayamayacağımız şekilde sınırlıdır. Adından anlaşılacağı üzere Kaşgar’da doğduğu düşünülmektedir. Fakat babasının Barsgan’da doğduğunu ve kendisinin de orada doğmuş olabileceğini vermiş olduğunu bilgilerden çıkarmak mümkündür. Babası Hüseyin Çağrı Tigin, Doğu Karahanlı hakanının oğludur. 1072 yılında eserini hazırlamaya başladığına ve Bağdat’taki halifeye eseri 1074’te sunduğuna göre bu yıllarda ileri yaşlarda olsa gerekir.
Kaşgarlı Mahmut, kendisini Türklerin soyca en ileri gelenlerinden olduğunu söylemekte, Karahanlı sülalesinin tanınmış kişilerinden rivayetler aktarmakta, Karahanlı devlet teşkilatı ve saray gelenekleri üzerine geniş bilgiler vermektedir. Bu durum onun Karahanlı hükümdar ailesine de yabancı olmadığına işaret sayılmaktadır. Kaşgarlı Mahmut, ciddi bir medrese eğitimi almış, Arapça ve Farsçayı çok iyi derecede öğrenerek İslamî ilimler üzerinde olgunlaşmıştır. Köklü bir aileden gelmektedir ve iyi silah kullandığını Divan’da belirtmektedir. Türklük bilinciyle hareket etmekte, kendi sözüyle “Tanrı’nın gelecek Güneş’inin Türk burçlarında yükselmesini” amaç edinerek, bu uğurda bilgelikle çalışmalar yapmaktadır.
Kaşgarlı Mahmut’un yaşadığı dönemde Horasan, Semerkand, Buhara, Kaşgar ve Bağdat önemli bilim, kültür ve edebiyat merkezleridir. Kaşgarlı Türklerin yaşadığı coğrafyaları tek tek gezmiş ve Türk dilinin lehçeleri üzerinde sistemli araştırmalar yaparak derlemelerini eserinde toplamıştır. Birçok Türk lehçesinin yanında Arapça ve Farsçayı da çok iyi derecede bilen Kaşgarlı, eserini Bağdat’ta halifeye sunmak için Türk şehir ve bozkırlarını baştan başa dolaşmıştır.
Arap tarihçilik anlayışının oldukça gelişmiş olduğu bir dönemde, Araplara Türkçeyi öğretmek için bu kadar emek sarf eden Kaşgarlı Mahmut hakkında Arap kaynaklarında hiçbir bilgi bulunmaması ise garip bir durumdur.
Divan’ın Yazılışı
Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lûgat-it Türk’ü yazmaya 1072 yılında başlamış ve 1074 yılında eserini tamamlayarak Bağdat’taki halifeye sunmuştur. Kaşgarlı Bağdat’a gelmeden önce kendisinin de eserinde belirttiği gibi “Türk dil ve şiirlerini öğrenmek amacıyla”, “Türk şehir ve bozkırları boyunca” Türkler arasında dolaşmıştır.
Kaşgarlı’nın eseri yazma amacı, eserin Bağdat’taki halifeye sunulmasından da anlaşılacağı üzere Araplara Türkçeyi öğretmek olmalıdır. Çünkü 11. yüzyılda Türklere duyulan saygı ve sevgi çok yüksek olduğundan, Arap ülkelerinde bile üst düzey yöneticiler, valiler hep Türklerden seçilerek atanmaktaydı. Bu durum, Arapların Türklere yakınlaşmasını gerektirdiğinden Türkçe öğrenme ihtiyacı doğurmuştu. Kaşgarlı da bu hem bu ihtiyaca cevap verebilecek nitelikte bir eser ortaya çıkarmak hem de Türkçenin en az Arapça kadar güçlü, köklü ve güzel bir dil olduğunu ortaya çıkarmak için bu eseri yazmış olmalıdır. Eserin Arap sözlükçülük geleneğine göre hazırlanmış olması da, bu durumun ayrı bir nedeni olarak kabul edilmelidir.
Divanü Lûgat-it Türk’ün nerede yazıldığına dair bir bilgi bulunmamakla birlikte, eserin Bağdat’ta yazılarak halifeye sunulduğu düşünülmektedir. Bağdat’ta yazılmış olmasına kuvvetli bir tanık da o asırda Bağdat’ın bir Türk şehri hâline gelmiş bulunması ve Irak’ta Türk nüfuzunun son derece ilerlemiş olmasıdır. Şurası muhakkaktır ki, Kaşgarlı Mahmut kitabını geçici bir heves üzerine yazmış değildir. Bunu yazabilmek için bizim sayın Kaşgarlı çok emekler çekmiş, birçok üzüntülere katlanmıştır. Uzun bir hazırlama devresi geçirdikten sonra bu büyük eserin vücuda getirilmiş olduğunda şüphe yoktur. Çünkü böyle bir eseri yazmak kolay değildir.
Divan’daki Sözlükçülük Anlayışı
Kaşgarlı Mahmut, eserinde Arap sözlükçülük geleneğine uyarak madde başlarını düzenlemiştir. Eserde Türk lehçelerindeki sözcükler, sekiz bölüm altında açıklanmıştır. Açıklamalar yapılırken sözcüklerin farklı Türk lehçelerindeki söyleyiş biçimleri de belirtilmiştir.
Eser “hemze kitabı, salim kitabı, muzaaf kitabı, misal kitabı, üçlüler kitabı, dörtlüler kitabı, gunne kitabı, iki harekesiz harfin birleşmesi kitabı” başlıklı sekiz bölüm altında incelenmiş ve her bölümde isimlerle fiiller ayrı olarak gösterilmiştir. Divan’da sözcüklerin bilinen bütün anlamları verilmiş, sözcüklerin anlamları oldukça anlaşılır bir şekilde açıklanmıştır.
Kaşgarlı Mahmut, ele aldığı Türk boy ve kavimlerinin oturdukları yerleri uzun uzun anlatmış, kullandıkları alfabe sistemlerinden, dillerindeki ses ve yapı ayrılıklarından, boy teşkilatlarından söz etmiş; onların etnografyalarından tutunuz da inançlarına, gelenek ve göreneklerine, edebiyat ve folkloruna varıncaya kadar ayrıntılı bilgiler vermiş, bu bilgileri gerektiğinde hadisler, atasözleri, şiir parçaları ve dörtlükler gibi canlı örnekler sıralayarak açıklamaya çalışmıştır. İlk Türk dünya haritası ve en eski Türk savları (atasözleri) onun kitabında yer almıştır.
Kitabı Yazan Zat / Kaşgarlı Mahmud
Kitabı yazan zatın adının Mahmut, babasının adının Hüseyin, büyük babasının da Mehemet olduğunu kendi kitabından öğreniyoruz. Kaşgarlı olduğu anlaşılıyorsa da Barsgan şehrini anlatırken “(…)” demesi kendisinin Kaşgar’da doğmuş olduğunu, babasının Barsganlı bulunduğunu gösteriyor. Kitap sahibi her zaman, kendisinden bahsederken Mahmut demektedir: Bunun içindir ki Mahmud’un babasının Barsganlı olduğuna hükmediyoruz.
Kaşgarlı Mahmut eserini Irak’ta yazmış olması ihtimaline göre Kaşgar’dan Irak’a göç etmiş olmalıdır. O sıralarda Irak bölgesi İslam dünyasının özeği idi; siyasal işlere karışmak ve bir külah kapmak isteyenlerin Bağdat’a ve Mısır’a koştukları gibi, bilgi işleriyle uğraşmak dileyenlerin dahi buralara geldikleri bellidir. Bağdat’tan başka Buhara, Kaşgar, Kahire, Şam gibi daha bir takım yerler var idiyse de bunlar Bağdat kadar önemli değildir. Türk ülkelerinin her bucağından birçok bilginlerin tâli aramak arzusuyla Bağdat’a ve Mısır’a akın akın geldikleri sıralarda bir hayli bilgi adamlarının Bağdat’ta toplanmış olduklarını biliyoruz.
Türklüğün bu altın devirlerinde İslam dünyasının hemen her yanında Türklerin sözü geçer, hatırları sayılır olmuştu; bu hâl kendilerine bir durum yaratıyordu. Bağdat’taki Arap makamları, Bağdat’taki halife sarayı Türklerin nüfuzları altına girmişti. Yıkılmak üzere bulunan halifeliği Türkler tutuyor, halifeleri kendi dilekleri uğrunda kukla gibi kullanıyorlardı. Büsbütün gevşeyen Arap alemine yeni bir hız, yeni bir kudret veriyorlar, İslam medeniyetini yeni baştan diriltiyorlar ve ayakta tutuyorlardı.
Bundan başka bütün siyasal işler hep Türklerin elinde idi. Vilayetlere ancak Türk olan valiler gönderilebiliyordu; böylelikle Türklere yanaşmak, Türklerle iyi geçinmek isteyenlerin Türkçe öğrenmeleri bir ihtiyaç halini almıştı. İşte, Divanü Lügat-it Türk bu ihtiyaçtan doğmuş olmalıdır. Türkçeyi öğrenmek isteyenlere bu dili öğretmen için yazılan işbu eserin, o asırda bilgi ve siyaset dili olmuş bulunan Arapçanın Türkçeden yüksek bir dil olmadığı, Türkçenin Arapça ile atbaşı beraber yürüdüğü gösterilmek ve tanıklanmak üzere meydana getirildiği de anlaşılmaktadır.
Türkçeyi ve Türkçenin diyalektlerini pek iyi bilen Mahmut Arapçayı da çok iyi biliyormuş; yalnız eski Türkçeyi değil, Arapçayı da öğrenmek isteyenler için bu kitap güzel bir kılavuzdur. Bu kadar büyük bir bilginin nasıl olup da İslam dünyasında ün almadığına şaşmamak elde değildir. İşte derin bir bilgin, iyi gören bir dilci olan bizim Kaşgarlı Mahmud’un Türkistan Beyleri neslinden olduğunu yine kendi eserinden öğreniyoruz. Cilt 1, sahife 102’de “Bizim atalarımız olan Beyler emir kelimesine Xamir derler. Çünkü Oğuzlar emir diyemezler Xamir derler; Saman Oğullarından Türkistan’ı almış olan atalarımız Beye Xamir tekin adı verirler.” demekte olduğuna bakılırsa Mahmud’un Beylerden ve asker neslinden gelmiş olduğu meydana çıkar.
Yalnız burada göz önüne alınacak bir şey vardır; Kaşgarlı her zaman Oğuzları Türklerden ayırır; burada “Atalarımız olan Beyler Emir kelimesini Xamir diye söylerler; çünkü Oğuzlar Emir diyemezler, Xamir derler.” demesini bilmem nasıl anlamalı? Mahmut burada Oğuzları kendi atalarıyla karıştırmış olmuyor mu? Aşağıya doğru birçok yerlerde görüleceği üzere burada da Arapça ibarede bir eksiklik olmalıdır.
“Atalarımız Emir kelimesini Xamir diye söylerler. Nasıl ki Oğuzlar da elifi “ﺥ” ya çevirerek Xamir derler.” demek istemiş olsa gerekir. Her ne ise… Bizim Mahmut hem yüksek bir bilgin, hem de yiğit bir askermiş. “Ben iyi silah kullanırım.” dediğinden anlaşılan da budur. Acınacak bir haldir ki Mahmud’un kaç yıl yaşadığını, nerede öldüğünü bilmek kabil olamadı.
İslam bilginlerinin (hal ve tercümesine) kütük bilgisine çok önem verdiklerini hepimiz biliriz; bununla beraber Kaşgarlı Mahmut hakkında bir şey yazmamaları şaşılacak şeydir. Kaşgar’dan kalkarak Türk ülkelerini birer birer dolaşmış olması, oralarını iyice incelemiş bulunması, bu büyük eserini yazması gibi şeyler bize gösteriyor ki Mahmut hem yaşça, hem bilgice olgun bir zatmış; her halde genç yaşında ölmemiş.
Kitabın Yazıldığı Tarih
Kaşgarlının kitabının sonunda 464 senesinin Cemaziyülevvelinin gurresinde yazmaya başlandı: “Dört gözden geçirdikten ve iyice süzdükten sonra 466’da bitti.” demiş olmasına bakılırsa ve 464 Hicri ve 1068 Miladide başlanmış, iki sene üzerinde çalışıldıktan sonra 4566 Hicri ve 1072’de bitirmiş olduğu anlaşılıyor ise de, cilt 3, sahife 116 “Biz bu kitabı yazdığımızda sene 690 idi.” demesi işi karıştırıyor.
Bana kalırsa Divanın sonundaki yazı pek açıktır; bu, doğru olmalıdır. Gerek cilt 1, sahife 890’daki tarih ve gerek kırmızı mürekkeple yazma nüshanın kenarına yapılmış olan düzeltme yanlış olsa gerekir; tercümemiz okunacak olursa yazma nüshanın bu gibi hataları yaptığı çok görülecektir, hele kırmızı mürekkeple yapılmış olan düzeltmelere hiç güvenmemelidir; yine bunun gibi, cilt 3, sahife 116’daki tarih dahi yanlış olacaktır. Divan 466’da bitmiş olduğuna göre, 467’de Halife olan Muktedi’ye sunulmuş olabilir.
Divandaki bu tarih karışıklığı hakkında sayın bilgin Bay Zeki Velidi‘nin “Adsız” mecmuasının 16. sayısında bir yazısı vardır; bu yolda genişçe bilgi elde etmek isteyenler oraya baksınlar. Yine bu iş üzerine Bay Kilisli’nin Türkiyat Mecmuası’nda bir yazısı çıkmıştır.
Kitap Nerede Yazılmış?
Kitapta, bu eserin nerede yazıldığını gösterir hiçbir yazı, hiçbir işaret yoksa da, Bağdat’ta Halife’ye sunulmuş olduğuna bakılırsa, Bağdat’ta yazılmış olması ihtimali kuvvetlidir. Kitabın Kaşgar’da veyahut başka bir yerde yazılarak Bağdat’a getirilmiş olması düşünülebilirse de burası çok zayıftır; çünkü Kaşgarlı Mahmut’un birçok Türk boylarını, Türk şehirlerini ve köylerini gezip dolaştıktan ve birçok notlar aldıktan sonra yazmış olması şüphesiz bulunduğuna göre Divan-ü Lügat’it Türk’ü Bağdat’a yerleşerek orada yazıp bitirmiş olması daha kuvvetli görünür.
Bağdat’ta yazılmış olmasına kuvvetli bir tanık da o asırda Bağdat’ın bayağı bir Türk şehri hâline gelmiş bulunması, Irak’ta Türk nüfuzunun son derece ilerlemiş olmasıdır. Şurası muhakkaktır ki Mahmut kitabını geçici bir heves üzerine yazmış değildir. Bunu yazabilmek için bizim sayın Kaşgarlı çok emekler çekmiş, birçok üzüntülere katlanmıştır. Uzun bir hazırlama devresi geçirdikten sonra bu büyük eserin vücuda getirilmiş olduğunda şüphe yoktur. Çünkü böyle bir eseri yazmak kolay değildir.
Divan’da Türkler Üzerine Geçen Hadisler
Divan-u Lügat’te iki yerde Türkler üzerine, iki hadis geçmektedir. Birisi “Türk dilini öğreniniz, çünkü onların egemenlikleri uzun sürecektir.” anlamında, birisi de “Yüce Tanrı, benim Türk adlı ordum vardır, onları Doğu’da oturttum. Kızdığım ulusun üzerine onları saldırtırım.” manasındadır. Bu hadislerin her ikisi de sağlam hadislerden değildir; binlerce hadis uydurulmuş olduğu için İslam bilginleri hadis işinde çok titiz davranmışlardır; bu yüzden hadis işi geniş bir bilgi hâlini almış. Gerek hadislerin çeşidi, gerek ağızdan ağıza söyleyenlerin hayatları ve ahlakları hakkında birçok kitaplar yazılmış, usuller ve ölçülere göre bu iki hadis Peygamberimize değin varmayan yapma hadislerdendir.
Şüphesiz bunları Kaşgarlı kendisi uydurmuyor; o da başkalarından aldığını söylüyor. Divan’daki hadisler hususunda sözü İstanbul Üniversitesi Ordinaryüs Profesörlerinden sayın hocamız Bay Şerafeddin’e bırakıyorum. Hadis kitaplarında böyle bir söz mevcut değildir. Mahmut Kaşgarî bunu, Buhara imamlarından itimada şayan bir zattan ve Nişaburlu diğer bir imamdan işittiğini söylüyorsa da bunlardan hiçbirinin adını bildirmiyor ve aynı zamanda “Eğer bu hadis sahih ise ki bu baptaki mes’uliyet o iki zata aittir.” demesi ile kendisinin de bu hadisin doğruluğuna kail olmadığını oldukça açık ir surette göstermektedir. İkinci hadise gelince: Mahmut Kaşgarî bu hadisi “(…)“nın ahır zaman ahvalini bildiren kitabında Peygamberimizden rivayet etmiş olduğunu söylemektedir.
Kitap Nasıl Bulundu ve Nasıl Basıldı?
Kitabın nasıl bulunmuş olduğunu Bay Kilisli, rahmetli Ali Emiri dilinden bize yazdığı bir mektupta şöyle anlatıyor: Meşrutiyetin ilk senelerinde Emrullah Efendi’nin Maarif Nazırlığı zamanında eski Maliye Nazırlarından Vanı Oğullarından Nazif Paşa’nın hısımı bulunan bir kadın, Sahaflar çarşısında kitapçı Bürhan Efendi’ye satılık bir kitap getirmiş. Bürhan Efendi, kitabı satmak üzere Maarif Nezareti’ne götürmüş, Nezaret, kitaba istenilen 30 sarı lirayı çok görerek almamış. Bunu üzerine Bürhan Efendi kitabı Ali Emiri’ye göstermiş, Emiri kitabın değerini tanıyarak hemen 30 liraya almış, 3 lira da Bürhan Efendi’ye komisyon vermiştir.
Rahmetli Emiri kitabı aldığına çok sevinmiş. Herkese bu Kitabın ehemmiyetinden bahsedermiş; fakat kimseye göstermezmiş. Kitabın yaprakları dağınık imiş, bunları Kilisli’ye düzelttirmiş. Ziya Gökalp bu Kitabı görmek için hemşehrisi Emiri Efendi’ye çok rica etmişse de ona bile göstermemiş. Kitabın basılması düşünülmüş, Ali Emiri Efendi kitaba bir şey olur korkusuyla buna yanaşmak istemiyormuş.
Nihayet Sadrıazam Talat Paşa’nın işe karışmasıyla Emiri Efendi –Kilisli’nin basım işlerine bakması şartıyla– razı olmuş. Birçok sıkıntılardan sonra Kitabın basım işi tamamlanmış. Böylelikle bu eşsiz eser de kaybolmaktan kurtarılmış. Kitabın Rahmetli Emiri Efendi gibi kıymet bilen bir adamın eline geçmesi, Bay Rifat gibi sayın bir zatın eliyle bastırılması, Türklük için bir nimet olmuştur. Her iki zatın da himmetleri unutulmayacak kadar büyüktür.
Kitabın basımında bazı yanlışlıklar yapılmıştır; bunlar o vakitki durumun –büyük savaşın– gerekli kıldığı bir takım haller yüzünden, biraz da acele etmekten ileri gelmiş şeylerdir; işin büyüklüğü ve yolun çetinliği yanında bu gibi şeyler her zaman bağışlanabilir.
Divan Üzerinde Çalışanlar
Divan üzerinde çalışan Batı bilginlerinin başında “Brockelmann” gelmektedir. Az evvel Breslav şehri Üniversitesi’nde Sâmi dilleri Profesörü olan bu zat, 1928 senesinde Divan-ü Lügat’teki Türkçe kelimeleri cetvelleyerek bir ciltte toplamış ve bastırmıştır. Divanı alfabe sırasına koymakla ve bazı kelimelerin nasıl yazılacağını saptamakla büyük bir hizmet yapmış; böylelikle Divan’dan faydalanmak işi hayli kolaylaşmıştır. Brockelmann bu işi yaparken –pek tabii olarak– bir takım hatalara düşmüş ise de ilk ve güç adımı atmış olmakla teşekküre yaraşır bir iş görmüştür.
Divandan faydalanarak ilk önemli eseri yazan ünlü bilgin Brockelmanndır. 1930 senesinde, ilk Dil Encümeni’nin çalıştığı sıralarda aziz arkadaşım Bay İsmail Hikmet’in teşvikiyle Divan’daki Gramer kurallarını bir araya toplayıp dilimize çevirdim ve 1931’de Türk Dili Kuralları adıyla Ankara’da bastırdım. Eski ve feyizli öğretmenlerden Bay Ali Ulvi üstadımız, Divan’daki beyitlerin ve parçaların bazılarını dilimize çevirerek –Bursa’da çıkan– Uludağ adındaki Mecmua’da bastırmıştır.
Ünlü Türkiyatçı rahmetli Necip Asım Divan’daki savları toplayarak ufak bir risale hâlinde İstanbul’da bastırmıştır. Çekmeceli Bay Sait adında bir zatın da Divan üzerine bazı yazılar yazdığı haber veriliyorsa da biz görmedik. Divan üzerine bilgice değeri olan yazıların bir çoğunu sayın Türk bilgini Fuat Köprülü yazmıştır. Bu yazılar Milli Tetebbular Mecmuası’nda ve başka yerlerde çıkmıştır. Genç bilginlerimizden Bay Hüseyin Namık Orkun‘un dahi Divan üzerine yazıları vardır.