Türkçede sözcük düzeyinde aktarmalar olarak bilinen, deyim aktarmaları karıştırılan bir konudur. Fakat sınavlarda kelimede anlam konu başlığı altına ait birçok soruda bu konuya ait kavram ve terimleri görmeniz mümkündür. Aslında kelimelerin anlamlarından hareketle bile bunların ne ifade ettiklerini anlamak mümkündür; fakat yine de aralarındaki nüansı ayrıntılı olarak açıklamak istedik.
Deyim aktarmaları belli başlı altı başlık altında incelenebilir. Bu başlıklar aşağıda sıralanmış ve kısa açıklamaları verilmiştir. Konular hakkında ayrıntılı bilgi ve örnekler almak için, konu başlıklarına tıklayabilirsiniz.
1) İnsandan Doğaya Aktarım: İnsana ait bir özelliğin, doğadaki bir varlığa aktarılması olayıdır. Bu tür kullanımın en yaygın örneklerini, insana ait baş, burun, göz gibi organların doğadaki bazı varlık ve kavramları karşılayacak şekilde kullanılmasında görebiliriz. Doğada yalnızca insanlarda görülen “sevinç, neşe, keder, yorgun, alçakgönüllü, düşünceli” gibi hâllerin doğadaki başka varlıklara verilmesi işte bu aktarımı özetler.
Örnek: – Bahçemizdeki neşeli kavakların sesiyle uyandık.
– Bugün Güneş çok düşünceli görünüyor.
– Karşıda bizi uzun uzun seyreden bir kaya vardı.
2) Doğadan İnsana Aktarım: Doğaya ait bir özelliğin, adın veya niteliğin insanlar için kullanılmasına doğadan insana aktarım denilmektedir. İnsandan doğaya aktarımın tersi olarak düşünülebilir. Bunda doğaya ait özelliğin, insana aktarılması söz konusudur. Bu genellikle övgü veya yergi için kullanılan bir deyim aktarmasıdır.
Örnek: – Ezik insanlarla muhabbet etmeyi sevmem.
– Yanımda böyle pişkin hareketler yapmanı istemiyorum.
– Sıcak ilgisi sayesinde hemen kaynaştık.
3) Doğadan Doğaya Aktarım: Adından anlaşılacağı üzere doğadaki varlıkların özellikleri arasında yapılan aktarmadır. Bir aslanın kükremesinin, dalgaların çıkardığı sese aktarılması bunu örnekleyen bir kullanım olabilir.
Örnek: – Rüzgar uludu sabaha kadar penceremin önünde.
– Yırtılan dağların ardından gün ışıdı.
NOT: İnsan ve doğa arasındaki aktarımlar; edebi sanatlardan kişileştirme, benzetme ve istiare ile çok yakın benzerlik göstermekte ve edebi sanat olarak bu şekilde ifade edilmektedir.
4) Duyular Arası Aktarma: Beş duyu organımızdan birine ait bir kelimenin, başka bir duyuyu ifade etmek için kullanılması olayıdır. Mesela acı kelimesi, “tatma” duyusuna ait bir kelime olmasına rağmen “acı bir çığlık” ifadesinde bu kelime artık “duyma” duyusuna ait olacak şekilde kullanılmıştır. İşte bu olaya duyular arası aktarım denilmektedir.
» Ayrıntılı bilgi… »
Örnek: – Resminde sıcak renkler kullanmanı sevdim.
– Tatlı konuşması herkesi güldürüyordu.
5) Soyutlaştırma: Somut anlam ifade eden bir kelimenin, soyut bir kavramı veya durumu karşılayacak şekilde kullanılmasıdır. Soyutlama şeklinde de kullanılmaktadır. Bu en yaygın olarak deyimlerde görülmektedir. Çünkü deyimlerde soyut mesajlar, somut olaylar üzerinden verilmeye çalışılır. » Ayrıntılı bilgi… »
Örnek: – Alıp başımı buralardan gitmek istiyorum.
– Karşında bu kadar ezileceğimi mi zannediyordun?
– Ayağını yorganına göre uzatmak, gözüne girmek, başından aşağı kaynar sular dökülmek…
6) Somutlaştırma: Soyut anlam ifade eden bir kelimenin, somut bir kavramı veya durumu karşılayacak şekilde kullanılmasıdır. Soyutlaştırmanın tersi diyebiliriz. Somutlama şeklinde de kullanılmaktadır. » Ayrıntılı bilgi… »
Örnek: – Seher vakti bir güzele vuruldum.
– Valizine koyduğu birkaç parça mutlulukla yollara düştü.
– Bu düşünceler, zamanla çürüyecektir.
UYARI: Deyim aktarması ile ad aktarması birbirine karıştırılmamalıdır. Deyim aktarmasında kelimeler arasında benzerlik dışında bir anlam ilgisi kurulur. Ad aktarmasında ise benzerlik ilgisi vardır ve bir kelimenin genellenerek o kelimeye ait kapsamlı bir kavramı karşılamasıdır. Ad aktarması ile ilgili ayrıntılı bilgi almak için sayfamıza bakabilirsiniz.
Orkun KUTLU
