Edebi türler arasında bazı benzerlikler ve farklılıklar olabilir. Deneme ve söyleşi türünün de ilk bakışta birbirine çok benzediğini düşünebiliriz. Okuduğumuz bir metnin veya paragrafın deneme mi yoksa sohbet türüne mi ait olduğunu anlamak bazen küçük farklılıkları görmeyi gerektirebilir. Bu nedenle sorularda sıklıkla karşımıza çıkarılan bu konuyu, bu yazıda sizler için açıklamaya çalışacağız.
Öncelikle sohbet ve söyleşinin aynı anlama geldiğini bilmeniz gerekiyor. Yani edebiyatımızdaki sohbet türünün diğer adı söyleşidir. Şimdi sırayla söyleşinin ve denemenin tanımlarını yaparak başlayalım. Söyleşi, “bir bilim veya sanat konusunu, konuşmayı andıran biçimde inceleyerek anlatan edebiyat türü” olarak tanımlanır. Bu edebiyat türü hakkında daha ayrıntılı bilgiyi “Söyleşi” sayfamızdan alabilirsiniz. Deneme ise “herhangi bir konuda yeni ve kişisel görüşlerle bezenmiş bir anlatım içinde sunulan düzyazı türü” olarak tanımlanmaktadır. Bu edebi tür hakkında daha ayrıntılı bilgiyi “Deneme” sayfamızdan alabilirsiniz.
Yukarıdaki tanımlara bakıldığında iki edebi türün de günlük hayattan birçok konu üzerine yazılabileceği, samimi ve yalın bir dilin kullanıldığı ve kişisel düşüncelerin ifade edildiği görülebilir. Bu benzerlikler nedeniyle bir soruyu okuduğumuzda, onun öznel düşünceler içermesi, içten bir üslup ile kaleme alınması veya konusunun günlük hayatın içinden olması “Bu metnin türü deneme mi, söyleşi midir?” sorusunun cevabını bulmamızı sağlayamaz. O hâlde dikkat edeceğimiz noktalar nelerdir? Hemen sıralayalım.
Deneme ve söyleşi arasındaki farklılıklar şunlardır:
– Denemede yazar kendisiyle bir konuşma içerisinde görünürken, söyleşide yazar okuyucu ile sohbet ediyormuş gibi bir üslup kullanır. Bu en belirgin farktır.
– Söyleşide yazar sık sık okuyucuya sorular sorar, onun dikkatini çekmeye çalışır. Denemede ise çok fazla soru sorulmaz, sorulsa bile yazar kendine soru sorar.
– Söyleşiler genelde daha kısadır, denemeler ise uzun olabilir.
– Söyleşilerde daha sade bir dil vardır, ara ara fıkralardan veya halk terminolojisinden yararlanılır. Denemeler ise daha sanatlı, süslü ve edebi bir dille kaleme alınır.
– Denemelerde daha ciddi bir dil kullanılırken, söyleşilerin daha içten bir anlatımı vardır.
– Denemelerde daha derin bir anlatım bulunur, söyleşilerde anlatım daha yüzeyseldir.
– Söyleşilerde okuyucuyu etkilemek ve yönlendirmek gibi amaçlar güdülürken, denemede yazarın okuyucuyu kendi düşüncesine çekmesi gibi bir amaç yoktur.
– Aslında söyleşiler, sanki ikili bir sohbetin yazıya aktarılmış hâli gibidir. Deneme ise bir konudaki kişisel görüş ve düşüncelerimizi daha edebî bir dille kaleme aldığımız düzyazıdır.
Yukarıda sıraladığımız farkları daha iyi anlayabilmeniz için aşağıdaki deneme ve söyleşi örneğini inceleyebilirsiniz.
Deneme örneği: Çalışmayı sevmeyen insan, hayatı ve yaşamayı da sevmeyen insandır. Dala bağlanmış bir mendil gibi sallanır durur. Hiçbir zaman hayatının öznesi olmamıştır, edilgendir hep. Kendisine veya çevresine faydalı olmak, üretmek gibi ilkeleri yoktur yaşamında. Eğer nefes alıp vermekse yaşamak, yaşıyordur öylesine.
Söyleşi örneği: Oldum olası serbest şiire kanım ısınmadı. Siz sever misiniz böyle şiirleri? Ben şiir denildiğinde ruhumu titretecek bir ezgi, bir ahenk ararım. Kafiyesiz, ölçüsüz şiir mi olur? Yıllardır çevremden duyuyorum serbest şiirleri, seveni de pek çokmuş. Çok denedim böyle şiirlerin dünyasına girmeyi. Ama şiirin kolayına kaçılmış gibi geldi her seferinde.
Orkun KUTLU
