- Çokbilgi.com - https://www.cokbilgi.com -

Cümlenin Temel ve Yardımcı Öğeleri Nelerdir?

cümlenin temel ve yardımcı öğeleri nelerdirCümlenin ögelerinden özne, yüklem, nesne, yer tamlayıcısı ve zarf tümleci; bir cümlenin meydana gelmesinde aynı düzeyde etkili değildir. Bir cümlede zarf tümleci veya yer tamlayıcısı kullanılmayabilir. Özne gizlenmiş veya nesne verilmemiş olabilir. Fakat Türkçede bir cümlenin mutlaka yüklemi olmak zorundadır. Bu nedenle cümledeki ögeler içinde en önemlisi yüklemdir. Eksiltili cümleler dışında Türkçede yüklemsiz cümle yoktur. Çünkü yüklem, çekimli bir fiil veya ek fiil almış bir isim olarak cümlede yargıyı üzerinde toplayan ögedir. Bu nedenle yüklem, cümlenin diğer tüm ögelerini arkasından çeken bir lokomotif gibidir.

Türkçede yüklem cümlenin vurgusunu belirleyen, işi yapan şahsı ve eylemin gerçekleşme zamanını gösteren bir ögedir. Ayrıca cümledeki diğer tüm ögeleri bulduran sorular yükleme sorulmaktadır. Ayrıca cümlenin yapı ve anlam özelliklerini belirlerken de yine yükleme bakılır. Bir cümlenin kurallı veya devrik olması, yüklemin yerine bağlıdır. Hatta bir cümlenin çatı özelliğini belirlerken, mutlaka çekimli fiil olan yüklem ögesinin nesne ve özne ile olan ilişkisine bakılır. Yani yüklem, bir cümlenin temel taşıdır ve diğer ögeleri mantıklı bir bütünlük içerisinde bir araya toplayan lider ögedir. Yüklemler sayesinde kelimeler yargı ifade eder. Ayrıca Türkçenin söz dizimi her zaman “Özne + Tümleç + Yüklem” şeklindedir. Yani dilimizin söz dizimi bile yüklem üzerinden şekillenmiştir.

Yüklem, başka hiçbir ögeye ihtiyaç duymaksızın tek başına cümle niteliği taşır. Yüklem dışındaki ögeler ise istedikleri kadar arka arkaya sıralansınlar, bir yüklemleri olmadan cümle niteliği kazanamazlar. Örneğin “Gördüm.” yüklemi bir cümle niteliği taşır. Bu kelime tek başına bir cümledir. Bu cümleyi “Uzun zamandır görmediğim arkadaşlarımı geçen gün çarşıda gördüm.” şeklinde yazarsak, ondan önce gelen ögelerin tamamı (nesne, zarf tümleci, yer tamlayıcısı) yüklemin anlamını daha iyi ifade edebilmek için yardımcı öge olarak kullanılmışlardır. Eğer yazdığımız ikinci cümlede yüklem olmasaydı, “Uzun zamandır görmediğim arkadaşlarımı geçen gün çarşıda” ifadesi hiçbir yargı ifade etmediği için cümle niteliği taşımayacaktı. Gördüğümüz üzere yüklem, cümle için en temel ögedir.



Cümlede yüklemden sonra en önemli öge öznedir. Bir işin kim tarafından yapıldığını gösteren özne, cümlenin temel iki ögesinden biridir. Türkçede dört çeşit özne vardır. Bunlardan biri, işi yapanın apaçık belirtildiği gerçek öznedir. Diğeri öznenin belli olduğu ama yazılmadığı gizli öznedir. Diğer ikisi ise sözde ve örtülü öznedir. Cümlenin yüklemi özneyi ya gizler, ya da apaçık verecek şekilde çekimlenir. Her şartta cümlede mutlaka işi yapan bir şekilde verilir veya sezdirilir. Bunun için bir cümlede olmazsa olmaz ikinci temel ögemiz öznedir. Bir cümlede sadece iki temel öge vardır, onlar da “yüklem ve özne“dir.

Cümlenin kurulması için mutlaka gerekli olmayan; fakat yüklemin gösterdiği yargıyı çeşitli yönlerden tamamlayan “nesne, zarf tümleci ve dolaylı tümleç“, cümlenin yardımcı ögeleridir. Bu ögeler olmadan da cümle kurulabilir. Fakat bu ögeler, cümlenin yer ve zaman gibi bazı yönleri hakkında ayrıntılı bilgi vererek yargıyı tamamlarlar. Şimdi aşağıda birkaç cümlenin ögelerini göstererek, onların temel ve yardımcı ögelerini belirleyelim:

– Gelişen teknoloji (özne) günlük hayatta (yer tamlayıcısı) hayatımızı (belirtili nesne) oldukça (zarf tümleci) kolaylaştırıyor (yüklem).

Yukarıda gördüğümüz cümledeki “kolaylaştırıyor, gelişen teknoloji” ögeleri (özne ve yüklem), cümlenin temel ögeleridir. Yer tamlayıcısı, belirtili nesne ve zarf tümleci olarak bulunan diğer ögeler ise yardımcı ögelerdir.

NOT: Bir cümlede yardımcı ögelerin bir veya birden fazlası kullanılabilir ya da hiçbiri kullanılmayabilir. Yardımcı ögeler, cümlenin kurulması için mutlaka olması gereken ögeler değildir. Fakat bir cümlede mutlaka yüklem olmalıdır.

ÖRN: Arkadaşım (özne) bir gün içinde (zarf tümleci) bu kitabı (belirtili nesne) okumuş (yüklem).

Yukarıdaki cümlede yardımcı ögelerden zarf tümleci ve belirtili nesne kullanılmıştır. Temel ögelerin ikisi de kullanılmıştır.

Orkun KUTLU

Orkun Kutlu

Cümlenin Ögeleri sayfasına dön! «|