Bir kavram olarak “çelişki” hem günlük hayatta sıkça kullanılmakta hem de sınavlarda soru köklerinde karşımıza çıkabilmektedir. Çelişmek kökünden gelen çelişki kelimesi, zaten söylendiğinde bir olumsuzluk çağrıştırmaktadır. Anlamı da bu olumsuzluğa uygun olarak ters düşme, tutarlı olmama, uyumsuz olma gibi bir ifadeye karşılık gelmektedir. Aralarında bağ kurulmak istenen iki farklı şeyin birbirine ters düşmesi, yani birbirleriyle uyumlu ve tutarlı olmaması anlamına gelen çelişki kavramına şimdi daha ayrıntılı bir şekilde bakalım.
Çelişki “Söylenilen sözlerin, yapılan davranışların birbirini tutmaması, tenakuz, paradoks” şeklinde tanımlanıyor. Bazen bir kişinin ağzından çıkan sözlerin çeliştiği söylenir. İşte burada söylenmek istenen, önce söylenilenle sonra söylenilen sözler arasında bir uyumun olmadığıdır. Veya bir kişinin sözleriyle davranışları çelişkili oluyorsa, o kişinin sözlerine uygun davranmadığını ve kendi düşüncelerine ters düştüğü anlaşılır.
Bir örnek olayla bu kavramı açıklayacak olursak: Erhan Bey geleneklerine bağlı, kültürünü yaşatmayı seven bir kişidir. Büyüklerinden öğrendiklerini hayatında uygulamaya çalışır, yanlış bile olsa örf ve adetlerinde var olan her düşünce ve davranışı olduğu gibi yaşatmak gerektiğine inanır. Ne var ki bir bayram ziyaretinde çocuklarıyla bir aile büyüğünü ziyarete gittiklerinde, Erhan Bey’in oğlu ihtiyar amcanın elini öpmek istemez. Erhan Bey, oğluna “El öpmenin bir saygı ifadesi olduğuna ve bu gereksiz geleneği sürdürmenin gerektiğine ben de inanmıyorum oğlum, seni destekliyorum.” derse, düşünceleriyle çelişmiş olur.
Mantık, sosyoloji ve felsefede de “çelişki” terimi kullanılmaktadır. Bir önerme veya yargının aynı anda hem onaylanması hem de inkâr edilmesi olayı olarak açıklanır. Bu kavram günlük hayatta da “çelişkili davranmak” şekliyle sıklıkla kullanılır. Genellikle sözleriyle davranışları birbiriyle uyumlu olmayan insanları ifade ederken bu tabir kullanılır.
Örnek cümleler: – Söylediği onca güzel sözden sonra yaptığı bu saygısızlığa şaşırdım doğrusu.
– Az önce bu resme baktığımızda çok güzel olduğunu söylemiştin? Şimdi ne değişti de iğrenç diyorsun?
– Artıkk tutarlı davranman gerekiyor. Sürekli fikirlerini değiştiriyorsun!
Örnek soru: (1) Kitap okumak kişinin farklı dünyaların kapısını aralamasını sağlar. (2) Açılan her kapının arkasında sonsuz bilgi pınarları akar. (3) Bu pınarlar kişinin ömrünü uzatır, yaşamını daha da anlamlı kılar. (4) Okumaya tutkun bir kişi olarak büyümemi, bu anlamda bir şans olarak değerlendiriyorum. (5) Öte yandan kitap okurken harcadığım zamana acıyorum.
Yukarıdaki paragrafın hangi cümlesinde, yazarın düşünceleri arasında bir çelişki olduğu söylenebilir?
A) 1 ____ B) 2 ____ C) 3 ____ D) 4 ____ E) 5
Yukarıdaki soruda, yazarın ilk dört cümlede kitap okumanın kişiye sağlayacağı faydalardan ve güzelliklerden söz ettiğini görüyoruz. Yazarın düşüncelerine uygun olmayacak biçimde, son cümlede kitap okuyarak zaman kaybedildiği söylenmiştir. Bu cümlede yazarın kendi düşünceleri ve sözleriyle çeliştiğini söylemek mümkündür. Bu nedenle cevap “E” seçeneğidir.
Orkun KUTLU
