Ansiklopedik Yaşam Öyküsü
Ansiklopedilerde, özel bir alanla ilgili başvuru kaynaklarında yer alan kısa yaşam öyküleridir. Söz konusu kişinin yaşamının önemli kesitleri, belli başlı eserleri, ulusal ve uluslararası ödülleri hakkında bilgi yer alır; kişisel yaşamına dair bilgi aktarılmaz. Amaç, okurun bilgiye en hızlı ve kesin biçimde ulaşmasını sağlamaktır; daha çok genel bilgileri içerir, ayrıntılara pek yer verilmez. Aziz Çalışlar’m Türk ve Dünya Edebiyatçıları Sözlüğü’nü, Behçet Necatigil’in Edebiyatımızda İsimler Sözlüğffm, Meydan Larousse, Ana Britannica gibi temel başvuru ansiklopedilerindeki madde başlarını örnek olarak verebiliriz.
Belgesel Yaşam Öyküsü
Tanınmış bir kişinin yaşamını bütün yönleriyle aktarırken akademik bir tavrın egemen olduğu çalışmalardır. Genellikle akademik tez (yüksek lisans, doktora, doçentlik gibi) düzeyinde yapılan araştırmalar ve bazı makaleler buna örnek olarak verilebilir. Bu tür araştırmalarda yazar, kendini tamamen geri planda tutarken yaşamını aktardığı kişi hakkında son derece nesnel ve belgesel bir tutum içindedir. Çalışmanın odak noktasını sadece o kişinin hayatı oluşturmaz; eserleri hakkında derinlemesine bir incelemeyi de içeren bu tür araştırmalarda ele alınan kişinin yaşamı eserlerinin anlaşılmasını sağlamaya yardımcı olur.
Yeni Türk edebiyatı araştırmacılarından Prof. Dr. Mehmet Kaplan’in Namık Kemal ve Teyfik Fikret, Devir Şahsiyet Eser, Prof. Dr. Kenan Akyüz’ün Teyfik Fikret, Prof. Dr. Niyazi Akı’nın Yakup Kadri Karaosmanoğlu. Prof. Dr. Bilge Ercilasun’un Ahmet İhsan Tokgöz, Prof. Dr. Şerif Aktaş’ın Refik Halit Karay ve Ahmet Rasim, Prof. Dr.İsmail Parlatır’ın, Recaizade Mahmut Ekrem, Prof. Dr. Nazan Bekıroglu’nun Şair Nigâr Hanım başlıklı çalışmaları akademik tarzda kaleme alınmış yaşam öykülerine örnek verilebilir. Beşir Ayvazoğlu’nun Ömrüm Benim Bir Ateşti: Ahmet Hâşim ‘in Hayatı, Sanatı, Estetiği, Dramı ve Yahya Kemal: Eve Dönen Adam adlı kitapları, akademik olduğu kadar yazınsal zevk de veren eserlerdir. Üniversitedeki araştırmacıların dışında da edebiyat ve tarih araştırmacıları tarafından kaleme alınmış yaşam öyküleri vardır. Sennur Sezer’in Türk Sapho’su Mihri Hatun: Divan Edebiyatının Tek Kadın Şairinin Yaşam öyküsü adlı eseri, Asım Bezirci’nin Orhan Veli, Abdülhak Hamil Tarhan gibi araştırmalarını buna örnek verebiliriz.
Yazınsal Yaşam Öyküsü
Ünlü bir kişinin (yazar, sanatçı, devlet adamı, lider, pop şarkıcısı ya da sinema yıldızı, model…) yaşamının yazınsal bir değer taşıyacak şekilde, roman ya da başka bir türde kaleme alınmasıdır. Roman şeklinde kaleme alınan yaşam öykülerine “biyografik roman” ya da “yaşam öyküsel roman” adı verilir. Burada araştırmacının belgeselci kimliğiyle yaratıcı kimliği birleşir. Belge ve bilgiler kurmacaya dönüşür; bu da okuru metne bağlar. Yazarın amacı bir kahraman yaratmak değildir ama insanların kahraman olarak gördükleri kişilerin insanî yanlarını, duygusal dünyalarını anlatır. Öte yandan yazar, insanların pek de yakından tanımadığı kişilerin toplumun, insanların, ülkesinin yararına neler yaptığını gözler önüne sererek o kişinin hak ettiği saygının oluşmasını sağlamak, onun erdemlerini örnek göstermek amacındadır.
Yazar, yaşamını anlattığı kişiyi kurmacanın olanakları çerçevesinde ele almakla birlikte, kurmacadan farklı olarak o kişiyle ilgili topladığı bilgi ve belgelere dayanarak eserini yazmak, elindeki verilere sadık kalmak, kendi sanatsal kimliğini ortaya koyarken bile konu edindiği kişiye nesnel yaklaşmak zorundadır. Şevket Süreyya Aydemir’in Tek Adam, İkinci Adam ve Enver Paşa, Mehmet Emin Erişirgil’in Bir Fikir Adamının Romanı: Ziya Gökalp ve İslamcı Bir Şairin Romanı: Mehmet Akif, Tahir Alangu’nun Ülkücü Bir Yazarın Romanı: Ömer Seyfettin, Oğuz Atay’ın Bir Bilim Adamının Romanı: Mustafa İnan, Zeynep Oral’ın Tutkunun Romanı: Leyla Gencer, Ayşe Kulin’in Füreya ve Adı Aylin, Mine Söğüt’ün Adalet Cimcoz: Bir Yaşam öyküsü Denemesi, Gündüz Vassaf’ın Annem Belkıs, Ayşe Sarısayın’ın Çok Şey Yarım Hâlâ: Ayşe Sarısaym Babası Behçet Necatigil ‘i Anlatıyor ve Erdal Öz adlı eserleri yazınsal yaşam öyküsüne örnek olarak verilebilir.
Söyleşi Biçiminde Yaşam Öyküsü
Son yıllarda giderek yaygınlaşan bir yaşam öyküsü yazma biçimidir. Bunun diğer yaşam öyküsü yazımlarından farkı, kişi hayattayken yazılması, dolayısıyla bilgilerin birinci elden aktarılmasıdır. Genellikle uzun süren bir ön araştırmanın ve yine uzun süren bir söyleşi ve yazım sürecinin ürünüdür. Araştırmacının ön araştırmayla edindiği bilgiler ve belgeler, söyleşi yapılan kişinin ışık tuttuğu gerçeklerle birleşir. Böylece edinilen bilgiler, yaşam öyküsü yazılan kişinin tanıklığıyla somutluk ve açıklık kazanır. Feridun Andaç’ın Herkesten Bir Şey Öğrendim: Emre Kongar; Nuri Dikeç’in Silinmiş Alkışlar İçinde: Mücap Ofluoğlu, Şengül Kılıç Hristidis’in Erozyon Dede: Hayrettin Karaca ve Sinemada Ulusal Tavır: Halil Refiğ, Emine Algan’ın iki Kalas Bir Heves: Erol Günaydın, Figen Yanık’ın Doğaperest: Ali Demirsoy, Ümit Bayazoğlu’nun Hayat Tatlı Bir Zehir: Aydın Boysan, Halit Kıvanç’in Ağlama Palyaço Makyajın Bozulur: Müjdat Gezen, Mehmet Zaman Saçlıoğlu’nun Güneş Umuttan Şimdi Doğar: Türkân Saylan, Selim İleri’nin Nâm-ı Diğer Kaptan: Attilâ İlhan, Kaan Özkan’ın Görünmez Adam: Tahsin Yücel Kitabı adlı eserini son yıllarda nehir söyleşi biçiminde gerçekleştirilmiş yaşam öyküsü yazımlarına örnek verebiliriz.
Sosyal, sanatsal, bilimsel çalışmalarıyla toplumda iz bırakan kişilerle gerçekleştirilen söyleşilerle oluşan bu tür yaşam öyküleri, bir yönleriyle öz yaşam öyküsel de sayılabilirler. Çünkü söyleşiyi gerçekleştiren kişilerin sorularıyla yön kazansa da, metnin odak kişisinin içsel bir yolculuğa çıkmasına yol açarlar ve kişinin o sorular sayesinde kendiyle ve yaşamıyla bir tür iç hesaplaşmasını da içerirler. Bununla birlikte, yaşam öyküsü üzerinde yoğunlaşan araştırmacının ayrıntıcı çalışmalarına, uzun soluklu bir araştırma ve söyleşi sürecine, dikkatli bir yeniden gözden geçirme ve yazım sürecine dayandıkları için aslında söyleşiyi gerçekleştiren kişilerin ürünüdür bu eserler. Onların sayesinde yaşamımızda belirli bir özellikleriyle yer eden kişilerin farklı yönlerini tanıma şansı elde ederiz.