Birleşik cümleler, yapılarına göre cümle türlerinin alt başlığıdır ve içerisinde fiilimsi bulunan cümleler olarak da bilinir. Birleşik yapılı cümlelerin içinde mutlaka bir fiilimsi, ki’li bir yan cümle, alıntı cümle veya şart kipiyle çekimlenmiş bir yan cümle olması gerekmektedir. Bu dört yapıdan biri olmazsa olmazdır. Bu cümlelerde tek bir yüklem ve temel bir cümle bulunur. Buna ek olarak genellikle fiilimsiyle kurulan bir yan cümle vardır. Bu şekilde tek yüklemli temel cümleye ek olarak içinde fiilimsi veya yukarıda sıralanan diğer yapılardan birini barındıran cümle yapısı “birleşik cümle” olarak adlandırılmaktadır. Bu cümle yapısını “tek yükleme ek olarak içinde fiilimsi, şartlı ifade veya alıntı ifadeler gibi bir yan cümle yapısı barındıran cümlelerin yapı özelliği” şeklinde tanımlamak mümkündür.
Son yıllarda bu yapıdaki cümlelere genellikle “içinde fiilimsi olan cümle” denilmektedir. Çünkü bu yapıdaki cümlelerin büyük kısmı, tek yüklemi olan cümlelerin fiilimsi alması ile meydana gelmektedir. Aslında birleşik yapılı cümlelerin iki şartı yerine getirmesi gerekmektedir: Bunlardan birincisi cümlede sadece bir tane yüklem olması gerekir. Çünkü birden çok yüklemi olan cümleler sıralı veya bağlı cümle olurlar. Tek yüklem şartını yerine getirdikten sonra ise bir yan cümle ile temel cümlenin desteklenmesi gerekir. Yan cümleler de Türkçede genellikle fiilimsiler, ki’li veya şartlı yapılar ile alıntı cümlelerle kurulur.
Birleşik yapılı cümleleri; basit yapılı, yani tek yüklemli, cümlelerin fiilimsi veya ona benzer bir yan cümle almış hâli olarak düşünebiliriz. Bir cümle üzerinde bunu örnekleyecek olursak “Bütün evi iki saatte temizledik.” cümlesinde tek yüklem vardır ve herhangi bir yan cümle oluşturacak bir unsur yoktur. Bu nedenle bu cümlenin yapısına “tek yüklemli / basit” cümle dememiz gerekir. Bu cümleye şimdi bir fiilimsi ekleyelim. “Bütün evi iki saatte özenerek temizledik.” cümlesinde altı çizili fiilimsi cümlenin yapısını artık “birleşik / içinde fiilimsi olan” cümleye çevirmiştir.
Basit ve birleşik yapılı cümlelerin ortak özelliği, içinde tek yüklem bulundurmalarıdır. Birleşik yapılı cümlelerin, basit cümlelerden farkı ise tek yükleme ek olarak içerisinde fiilimsiler, alıntı cümleler, şart veya ki’li yapılarla kurulmuş herhangi bir yan cümlecik barındırmalarıdır. Bu yan cümle yargı bildirmediği için tam olarak bir cümle özelliği taşımamakla birlikte, temel yüklemin anlamını tamamladığı için cümlenin yapısını değiştirmektedir.
Birleşik Cümle Örnekleri
– Sizinle konuşarak anlaşabileceğimizi düşünüyorum. (fiilimsi)
– Bu aşamayı geçebilirse başarılı olacak. (şartlı yapı)
– Güzel konuşma sanatı üzerine bir kitap arıyorum. (fiilimsi)
– Tam balığı çekiyordum ki misina koptu. (ki’li yapı)
– İçeriye girenlerin hiçbiri tanıdık yüzler değildi. (fiilimsi)
– Öğretmen “Yarın sözlü yapabilirim.” dedi. (alıntı cümle)
– O kadar yolu yürüyüp bir de geri dönmek zorunda kaldım. (fiilimsi)
– Sözlerini anlayabilsem biraz da olsa rahatlayacağım. (şartlı yapı)
– Çocuk ayağı kayınca sırtüstü yere düştü. (fiilimsi)
– Okuyup bir yerlere gelmek istiyorsan çok çalışmalısın. (fiilimsi, şartlı yapı)
NOT: Yukarıdaki örneklere dikkat edilirse, her cümlede yan cümlecik özelliği gösteren en az bir bölüm bulunmaktadır. Bununla birlikte bir cümlede hem fiilimsi hem de şartlı yapı gibi iki farklı birleşik yapı özelliği bir arada bulunabilir. Bu cümleler de yine birleşik yapılı cümle olarak kabul edilmelidir.
Cümle türlerini iyice kavrayabilmek için öncelikle yüklemi, özneyi ve diğer yardımcı ögeleri doğru bulabilmek gerekir. Ayrıca birleşik yapılı cümlelerin büyük çoğunluğu fiilimsilerle yapıldığı için fiilimsi konusunu iyi öğrenmeniz gerekir. Bu konularla ilgili eksiklerinizi sitemizde arama yaparak tamamlayabilirsiniz.
Orkun KUTLU
