Adından da anlaşılacağı üzere bağlaçlarla birbirine bağlanan cümleler, cümle türlerinin bir alt başlığı olan bağlı cümleleri oluşturmaktadır. Birden fazla yargının, yani yüklemin, çeşitli bağlaçlarla bağlanarak arka arkaya sıralandığı cümlelere “bağlı cümle” denilmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken şey, bu bağlaçların iki farklı yüklemi birbirine bağlamasıdır. Bilindiği üzere bağlaçlar cümlenin diğer bütün öğelerini de bağlayabilmektedir. Bağlı cümlelerde ise, birden fazla yüklem bağlaçlar yardımı ile birbirine anlam bütünlüğü içerisinde bağlanmaktadır.
“Bunları söylediğim için pişman değilim çünkü beni çok kırdın.” cümlesini ele alalım. Bu cümlede “pişman değilim” ve “kırdın” yüklemleri vardır. Bu yüklemler arasında bir anlam ilişkisi vardır ve bu ilişkiyi “çünkü” bağlacı sağlamıştır. Yani burada iki farklı yargı (cümle) bulunmakla birlikte, bu iki yargı birbirine bir bağlaç aracılığıyla bağlanmış ve tek cümle hâline gelmiştir. İşte bu cümlenin yapısı “bağlı cümle” olarak kabul edilmelidir. Bağlı cümlelerde en az iki yargı olmak zorundadır ve yüklemler “çünkü, ama, fakat, yalnız, ne … ne, hem … hem, ve, veya, ki” gibi bağlaçlarla birbirine bağlanmalıdır.
Bağlı cümleler ile sıralı cümleler sıklıkla karıştırılmaktadır. Sıralı cümlelerdeki gibi bağlı cümlelerde de iki farklı yüklem vardır ve bu cümleler arasında mutlaka bir anlam ilişkisi bulunmaktadır. Fakat sıralı cümlelerde yüklemler virgül veya noktalı virgüllerle ayrılarak gösteriliyorken; bağlı cümlelerde iki cümle mutlaka birbirine bir bağlaç ile bağlanmalıdır. İçerisinde bağlaç olmayan bir bağlı cümle yoktur. Bağlı cümlelerde de cümlelerin ögeleri arasında ortaklık bulunabilir. Ayrıca cümlelerin yüklemleri farklı kip ve şahıslara göre çekimlenebilir.
ÖRN: “Dün hava yağmurluydu; fakat konser iptal edilmedi.” cümlesinde birinci cümle farklı kip ve şahısla çekimlenmiş bir isimdir. İkinci cümle ise yine farklı bir kip ve şahsa göre çekimlenmiştir.
NOT: Bazı kaynaklar bağlı cümleleri “ki’li bağlı cümleler” ve “diğer bağlaçlarla yapılan bağlı cümleler” olmak üzere ikiye ayırmaktadır. “Gönlüm isterdi ki sizi çok daha güzel ağırlayayım…” cümlesinde görüldüğü üzere “ki” bağlacı ile birden fazla yüklem birbirine bağlanarak da bağlı cümleler oluşturulabilir. Farsçadan dilimize girmiş olan bu cümle yapısı, Türkçenin söz dizimine uygun olmadığı için ayrı bir başlık altında incelenebilir. Fakat bu inceleme, ancak lisans ve lisansüstü düzeyde ele alınabileceği için biz burada “ki” bağlacı ile yapılan cümleleri de bağlı cümleler altında ifade etmenin doğru olacağını düşündük.
Bağlı Cümle Örnekleri
– O kadar emek verdim ama sınavı bir türlü geçemedim.
– El fenerim de çantanın üstündeymiş sözde fakat göremiyorum.
– Hem yarı zamanlı çalışıyorum hem üniversitede okuyorum.
– Ne ailesine haber vermiş ne de arkadaşlarıyla görüşmüş.
– Bu saçları değirmende ağartmadık da konuşuyoruz.
– Hem suçlu olduğunu biliyorsun hem de üste çıkmaya çalışıyorsun.
– Size bunları anlattım çünkü bir şey yapmanızı bekledim.
– Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta…
– Eski günleri acıyla anımsadı ve gözlerinde iki damla yaş belirdi.
– İsterseniz dışarı çıkalım veya evde tabu oynayalım.
– Bir müşteri içeri geldi ve sizinle görüşmek istediğini söyledi.
– İşimi zamanında bitirirdim ama hastalıktan gözümü açamıyorum.
– Ne doğan güne hükmüm geçer, / Ne hâlden anlayan bulunur…
Orkun KUTLU
