Saz veya bağlama satın alırken, dikkat etmemiz gereken şeyler nelerdir, iyi bir bağlamanın özellikleri nelerdir gibi sorularınıza bu yazımızda cevap bulabilirsiniz. Öncelikle şu konuya açıklık getirmek gerekir: Saz ve bağlama, aynı çalgıyı gösteren iki farklı isimdir. Yani bu çalgının bazı çeşitlerine saz, bazı çeşitlerine bağlama deniliyor gibi bir algı oluşmasın aklınızda. Halk dilinde genellikle saz olarak bilinen bu enstrümanın, müzik terimi olarak ortaya çıkmış diğer adı da bağlamadır.
Bir bağlama satın alma niyeti içerisine girdiyseniz, mutlaka aşağıda sıralayacağım bilgilere ihtiyacınız olacaktır. Çünkü bağlama, her gün daha çok kişi tarafından öğrenilmek istenen ve yaygınlaşan bir müzik aleti ve bunu fırsat bilen imalatçılar, sırf para kazanmak için bu sektörde çok farklı fiyatlarda farklı kalitelerde çalgılar üretebiliyorlar. İyi bir saz almak isteyen, en azından “Umarım param boşuna gitmez.” diyenler, aşağıdaki bilgilerden yararlanabilirler.
Başlıyoruz. En önce şuna karar vermeniz gerekir: “Nasıl bir saz istiyorum ve kendimden ne düzeyde bir performans bekliyorum?” Bu soruya, müzik algınıza, yeteneklerinize ve araştırmalarınıza göre bir yanıt bulmaya çalışın. Kısa sap, uzun sap, cura, divan sazı… gibi sap uzunluğu ve tekne büyüklüğüne göre değişen çok sayıda bağlama çeşidi vardır. Bunlarla icra edilen müzikler genelde birbirinden farklıdır. Örneğin Neşet Ertaş tezenesinden hoşlanıyorsanız, uzun sap veya divan saz alabilirsiniz. Fakat Erdal Erzincan gibi şelpe tekniğini ve deyişleri icra etmek için kısa sap daha kullanışlı olacaktır. Bu sazlar içinde en kolay çalınanı kısa saptır. Uzun sap, divan veya curayı çalmak ayrı bir yetenek ve deneyim ister. Bunun için öğrenmeye yeni başlayanlara tavsiyem, kısa sap bağlama almalarıdır.
Bir bağlamanın en önemli kısımları teknesi, sapı, göğüs kapağı ve burgularıdır. Bunların yapımında kullanılan malzemelerin kalitesi ve işçiliği çok önemlidir. Burguların akordu salmaması, teknenin sesin tınısını yayabilecek derinlikte ve çapta olması, göğüs kapağının çökük olmaması, sapın tekneye doğru açı ile birleşmiş olması gibi çok ayrıntılı bir işçilik incelemesi yapmanız gerekir. Bu özellikleri genellikle bağlamadan hiç anlamayan biri göremez. Fakat sapın düz olması veya teknedeki yaprak ağaçların simetrik birleşmesi, verniğinin güzel olması gibi özellikleri herkes görebilir.
Bağlamanın yapımında kullanılan ağacın kalitesi, tek başına bağlamanın iyi veya kötü olduğunu göstermez. Fakat genellikle en iyi sazlar dut, maun, ardıç gibi ağaçlardan yapılır. Bağlama virtüözlerinin sazlarının ağaçları genellikle bunlardan biridir. Bununla birlikte “kestane, ceviz, padouk, venge, karaağaç, pelesenk” gibi ağaçlardan yapılan bağlamalar da iyi olabilir. Göğüs kısmında kullanılan ağaçlar, sesin yayılmasını sağlayacak, tınıların temizliğinde çok etkili olacaktır. Bu kısımlarda genellikle çam veya ladin kullanılması tavsiye edilir. Fakat dediğimiz gibi önemli olan bu ağaçlardaki işçiliktir. Bağlamaların tekneleri “oyma” veya “yaprak” olmak üzere iki şekilde yapılır. Oyma olanlar, büyük bir ağaç parçasının içi oyularak yapılır ve tek parçadır. Yapımı daha kolaydır. Yaprak olanlar ise ağaçlardan alınan ince dilimlerin bir kalıba oturtulup yapıştırılarak birleştirilmesiyle meydana gelir. Bunun yapımı daha zordur ve sesi nispeten daha kaliteli çıkar. Büyük üstadların sazlarının genellikle yaprak dut veya ardıç olduğu bilinir.
Bağlamalar “fabrikasyon” ve “el yapımı” olmak üzere iki çeşittir. Fabrikasyon ürünler, belli ölçülere göre makineler tarafından yapılan ve sayısal değer olarak şaşma ihtimali daha düşük olmasına rağmen el yapımı sazlarla kıyaslanamayacak kadar düşük kalitede verim elde edilen ürünlerdir. Eğer ileri düzeyde bir performans için bir saz alacaksanız, kesinlikle atölyesinde üretim yapan kişilerden el yapımı bağlama almanızı tavsiye ederim. Hatta parmak uzunluğunuza göre özel üretilen bağlamalar alabilirsiniz. Yeni başlayan ve düşük bir bütçe ayıran biri iseniz, fabrikasyon ürünlerin orta kaliteli olanlarını tercih etmenizi öneririm.
Bağlamanın sapı da önemlidir. Sapın tekneye düz birleşmesi, yamuk durmaması gerekir. Ayrıca eşikten düşük olmaması, tellerin alt eşikte kapaktan 4,5 – 5 mm yüksekte olması gerekir. Tellerle sap arasındaki mesafe de 3 mm civarında olmalıdır. Bu mesafe artarsa, hem çalması zorlaşır hem de net tınılar alamazsınız. Ayrıca tellerin alt eşik ve üst eşik arasında sapa tam paralel şekilde uzanması gerekir. Aşağı veya yukarı doğru kaymış olan teller seslerin titremesine neden olabilir. Tel oyuklarının düzgün belirlenmiş ve perdelerin yerli yerinde bağlanmış olması gerekir. Klavyeli saplar, fiyatı arttırır; fakat sesleri daha düzgün almanız için tavsiye edilendir.
Bağlama çalmayı yeni öğrenecek bir aday iseniz, tavsiyem orta bütçeli bir saz almanızdır. Çok ucuza satılan, fabrikasyon sazlar sizi bağlama çalma isteğinizden bile soğutabilir. Çünkü bu sazlar piyasada 50-100 TL arasında bile satılabilen, üzerinde hiçbir el emeği olmayan ve en adi malzemeler kullanılarak üretilen enstrümanlardır. Bunlar sizi yarı yolda bırakacak, temiz sesler almanıza imkân vermeyeceği için de hevesinizi kıracak cinsten ürünlerdir. Fabrikasyon ürün alacaksanız bile, orta kalitede bir saz almanızı öneririm. En azından ağacı yukarıda saydığım ağaçlardan biri olmalıdır. Bununla birlikte profesyonel anlamda bir performans istiyorsanız, kesinlikle el yapımı bir bağlama almalı ve 1.000 lirayı geçen bir bütçeyi gözden çıkarmalısınız. Dut veya ardıç ağaçlarının, usta bir elde mükemmel bir bağlamaya dönüşebileceğini bilin. Ayrıca bunlar size bir ömür harika ezgiler sunacaktır.
Burgular, bağlama alırken dikkat etmeniz gereken diğer bir yerdir. Tellerin en küçük sesleri bile yakalaması için burguların güzel oturtulması ve akordu salmaması gerekir. Akordeon burgular profesyoneller için tavsiye edilendir. Akordu yaptıktan sonra bir deneme yapıp, burguların telleri ne kadar güçlü tuttuğunu test etmelisiniz. Ayrıca tellerin mutlaka kaliteli çelikten spiral olmalarına dikkat edin.
Yukarıda saydığım tüm teknik özellikler, 15 yıllık deneyimim sonucunda elde ettiğim bilgilere dayanmaktadır. Eğer saz çalmaya yeni yeni başlıyor ve yukarıda saydığım özellikleri bir bağlamayı elinize aldığınızda göremeyeceğinizi düşünüyorsanız, mutlaka yanınıza bu işlerden anlayan birini alın. Onun yardımı ile iyi bir bağlama alma ihtimalinizi arttırırsınız. Bunun yanında bağlamanın üzerindeki el emeği, işçilik ilk bakışta görülecek kadar belirgin olmalıdır. Verniği, tellerin kalitesi, perdelerin bağlanışı, teknenin görünüşü gibi bazı bilgiler de size bağlamanın kalitesini gösterebilir.
Bağlamayı almadan mutlaka akort edin ve çalın veya bilen birine çaldırın. Temiz sesler alınıyor mu, akordu salıyor mu, ses kaçağı var mı o zaman görebilirsiniz. Ayrıca bağlamalar genellikle mızrabı sağ eliyle tutarak çalanlar için üretilir. Eğer Arif Sağ gibi sol elinizi kullanarak çalacak iseniz, özel üretimli sazların daha doğru bir seçim olacağını unutmayın.
En güzel bağlamalarla, en tatlı ezgileri icra etmenizi dilerim. Türkülerle kalın…
Orkun KUTLU
