Fiillerin anlam özelliklerini, hareketin yönleri üzerinde durarak açıklamaya çalışacağız. Fiiller temel olarak hareket anlamı taşıyan kelimelerdir. Bununla birlikte hareketin üç farklı yönü olan “iş, oluş ve durum” anlamlarını taşımalarına göre fiilleri üç başlıkta sınıflandırmak mümkündür. Cümlede yüklem göreviyle kullanılan fiillerin, nesneyle olan ilişkisine veya doğrudan karşıladığı kavramın gerçekleşme şeklinde göre fiiller bu adlarla nitelendirilmektedir.
Türkçenin en derin konularından biri olan fiillerin anlamlarına göre sınıflandırılmaları, yapılarına göre sınıflandırma ile karıştırılmamalıdır. Anlamlarına göre fiilleri belirlerken, aldıkları eklere vs. bakılmaz. Fiillerin doğasında bir hareket anlamı olmakla birlikte, bu hareketin üç yönünden hangisine ait olduklarını belirlemek gerekir. Bunu yapmak için fiillere bazı sorular sorulabilir; fakat aslında her fiilin anlamı üzerinde düşünüldüğünde hangi hareketi ifade ettiği kolayca bulunmaktadır.
1. İş ve Kılış Fiilleri
Bu fiiller temel olarak yapılan bir işi karşılarlar. Bu fiilleri gerçekleştiren bir özne ve bu işten etkilenen bir nesne vardır. Özne belirtilen işi kendi isteğiyle yapmaktadır. Yaptığı bu işten etkilenen bir de varlık vardır ki bunu bulabilmek için fiile “Neyi, kimi?” sorularını sormak gerekir. Bu soruya cevap verebilen fiiller iş veya kılış fiilidir. Bu fiiller genellikle iş fiili olarak adlandırılır; fakat kılış fiili de denilmektedir.
NOT: Fiil çatısında “geçişli” olarak anlatılan fiillerin tamamı iş fiilidir. Bu fiillerden önce “onu” kelimesini getirdiğimizde anlamlı bir ifade oluşur.
Örnek: (onu) kırmak, (onu) okumak, (onu) görmek…
NOT: İş fiillerine “Neyi, kimi?” sorusunu sorduğumuzda, cevabın cümlede geçmesine gerek yoktur. Eğer kelimenin başına bu soruya uygun herhangi bir kelime gelebiliyorsa bu yeterlidir.
Örnek: “Hiç zaman kaybetmeden okudu.” cümlesindeki fiile “Neyi okudu?” şeklinde bir soru sorduğumuzda, cümlede bunun cevabı yoktur. Fakat biz soruya kafamızdan “notu okudu, kitabı okudu, yazıyı okudu…” gibi cevaplar verebiliriz. O hâlde bu fiil iş fiilidir; çünkü soruya cevap verebilecek bir hareketi ifade etmektedir.
İş Fiili Örnekleri: atmak, çalmak, dinlemek, bilmek, görmek, satmak, getirmek, söylemek, seçmek, kırmak, beslemek, göndermek, silmek, öldürmek, bulmak, kesmek…
İş Fiiline Cümle Örnekleri: – Gün boyunca tarihi önemi olan sarayları araştırdım.
– Sonunda ona yaptığı yanlışı söyledim.
– Hırsızlar döviz bürosundan yüklü miktarda para çalmış.
– Kuru ağaçlarla yaşları birbirine karıştırmayın.
NOT: Türemiş kelimelerin bazılarının kökleri “Neyi, kimi?” sorularına cevap veremiyorken, ek aldıktan sonra cevap verebilir hâle gelmektedir. Bu durumda kelimenin son hâline -yani gövdesine- bakarak karar vermek gerekir.
Örnek: “Dün erkenden uyudum.” cümlesinde “uyu-” fiili nesne alamayan bir durum fiilidir. Yani ona “neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda cevap alamayız. Fakat bu kelimeye bir yapım eki getirerek, “Dün akşam kızımı erkenden uyuttum.” cümlesindeki gibi kullanırsak bu cümlenin fiili artık iş fiili olur.
2. Durum Fiilleri
Bu fiiller de öznenin kendi iradesiyle yapılan hareketi bildirmekle birlikte, kesinlikle nesne alamazlar. Yani yapılan işten etkilenen bir varlık yoktur. Bu fiiller, öznenin süreklilik gösteren bir durumunu ifade ederler. Bir durum ifade ettikleri için de isimleri durum fiilleridir. İş fiillerini bulmak için yaptığımız gibi “Neyi, kimi?” sorularını sorarız; fakat durum fiilleri bu sorulara cevap veremezler; çünkü bunlar nesne alamayan fiillerdir.
Durum Fiili Örnekleri: dinlenmek, oturmak, uyumak, ölmek, kalkmak, yüzmek, susmak, korkmak, durmak, gülmek, ağlamak, koşmak, gelmek, çıkmak, bulunmak…
Durum Fiili Cümle Örnekleri: – Yaptığı espriye tüm sınıf katılarak güldük.
– Bugün toplantıya biraz geç geldim.
– Günün yorgunluğunu atmak için biraz uzandım.
– Uzun süre haber alamayınca çok korktum.
NOT: Fiil çatısında anlatıldığı gibi nesne alamayan fiiller geçişsizdir. Durum fiillerinin de tamamı nesne alamadığı için geçişsiz fiillerdir.
Örnek: “Kardeşimle saatlerce denizde yüzdük.” cümlesinin yüklemi olan “yüzmek” fiiline “Neyi yüzdük, kimi yüzdük?” diye sorduğumuzda hiçbir şekilde cevap alamayız. Bu yüzden bu fiil durum fiilidir.
NOT: Eğer iş fiillerini anladıysanız, durum fiilleri onun tam tersidir diyebiliriz. Bu kelimelerin başına “onu” kelimesini getirdiğimizde anlamsız bir ifade olur ve “neyi, kimi?” sorularına kesinlikle cevap alınamaz.
3. Oluş Fiilleri
Bu fiiller öznenin bilinçli bir şekilde ve kendi gücüyle yapmadığı, kendiliğinden gerçekleşen hareketleri ifade eder. Bir durumdan başka bir duruma değişmeyi ifade ederler ve bu değişim belli bir zaman içerisinde meydana gelir.
Örneğin “Geçen onca yılda ben de yaşlandım.” cümlesindeki “yaşlanmak” fiili kişinin iradesi dışında, kendiliğinden ve belli bir zaman içerisinde gerçekleşen bir harekettir. İşte bu yüzden bu bir oluş fiilidir. Oluş fiillerine “Neyi, kimi?” soruları sorulmaz. Bu soru sadece iş ve durum fiillerini bulmak için kullanılır. Oluş fiillerini bulmak için kullanılan bir soru yoktur. Kelimenin anlamına bakılır. Eğer belli bir zaman dilimi içerisinde kendiliğinden gerçekleşme anlamı varsa, oluş fiili olarak kabul edilir.
Oluş Fiili Örnekleri: büyümek, solmak, çürümek, yeşermek, uzamak, paslanmak, sararmak, morarmak, bayatlamak, acıkmak, ağarmak…
Oluş Fiili Cümle Örnekleri: – Tatilde sulayamadığımız çiçeklerimiz solmuş.
– Görmeyeli bayağı uzamışsın.
– Ayağımı masaya çarpınca morarmış.
– Fazla aldığımız ekmekler bayatladı.
Görüldüğü üzere iş fiilleri bir varlığın etkilendiği fiilleri; durum fiilleri ise sadece öznenin içinde bulunduğu hareketleri ifade ederler. Bu bakımdan bu kelimelerin başına “onu” getirerek nesne alıp almadıklarını bulmak ve buna göre iş veya durum fiilidir demek mümkündür. Oluş fiilleri ise nesne ile işi olmayan, bir zaman diliminde kendiliğinden gerçekleşen bir hareketi ifade ederler.
Orkun KUTLU
