Tüm takvimler gibi on iki hayvanlı Türk takvimi de, zamanı sistemli bir bütün hâline getirme, doğru belirleme ve sabit kurallara göre kullanma ihtiyacından ortaya çıkmıştır. Her ne kadar ilkel ve göçebe yaşam içerisinde zamanın belli kurallara bağlanması pek önemsenmez gibi düşünülse de, o dönemki insanlar da tarım ve hayvancılık faaliyetlerinde, savaş tarihlerinin belirlenmesinde, göç zamanlarının ayarlanmasında, başka milletlerle olan ilişkilerde, dinsel törenlerde ve sosyal ilişkilerde zamanı daha sistemli bir bütün olarak ele alma ihtiyacı duymuşlardır. Bu da dünyanın birçok yerinde gök cisimlerinin hareketlerinden ve doğa olaylarından yararlanarak hazırlanan takvimleri ortaya çıkarmıştır. Türkler çok eski zamanlardan beri evren bilimi ve gök bilimi konularında araştırma yaptıklarından, yazılı tarihin başlamasından çok önce yaratılışın en katı hükmü olan zamanı sistemli bir hâle getirme ihtiyacı hissetmişlerdir.
12 Hayvanlı Türk takvimi, tarihte ilk kez Türkler tarafından kullanıldığı bilinen, Güneş yılını esas alan ve her yıla bir hayvan isminin verildiği bir takvimdir. Bu takvimde toplamda 12 tane hayvan vardır ve her on iki yılın sonunda tekrar aynı hayvan yılına geri dönülmektedir. Her yılın hangi hayvana denk geldiğine göre belirgin özellikleri vardır. Örneğin “öküz yılında savaşlar çok olur” inancı vardır. Kişilerin doğdukları yılların, onların karakterleri üzerinde etki ettiği düşünülmektedir. Türklerin şamanizm inancı da takvime etki etmiş ve falcılar yine bu takvime göre bazı tahminlerde bulunmuşlardır. Bu takvim tarihte birçok Türk devleti tarafından kullanılmış, yakın zamana kadar da Türk dünyasının muhtelif yerlerinde izini devam ettirmiştir.
12 hayvanlı Türk takvimi ile ilgili hazırlamış olduğumuz kapsamlı içeriğe, aşağıdaki bağlantılardan ulaşabilirsiniz:
12 Hayvanlı Türk Takviminin Özellikleri
On İki Hayvanlı Türk Takviminin Kökeni
Yılların Özellikleri ve Hesaplamlar
On iki hayvanlı Türk takvimi hakkındaki ilk araştırmalar M.S. 10. yüzyılda El Biruni’ye aittir. Fakat bu araştırmalar yetersizdir ve onu meşhur Divan-ü Lügati’t Türk‘ün yazarı olan Kaşgarlı Mahmud izlemektedir. Gerek Uluğ Bey gibi Türk kaynaklarda, gerekse de Arap ve Çin kaynaklarında 12 Hayvanlı Türk Takvimi hakkında çeşitli bilgiler mevcuttur. Bununla birlikte hiçbir vesikada, bu takvim hakkında ayrıntılı bilgiler yoktur. Dahası bu takvimin nerede, tarihin hangi döneminde ve kimler tarafından ortaya konulduğu da ancak Orhun Yazıtları gibi en eski yazılı belgeler üzerinde yapılan yorumlarla elde edilmektedir. Fakat Türk takviminin ortaya çıkışının, yazılı tarihin öncesinde bulunan karanlık dönemlere kadar gittiği söylenebilir.
Kaşgarlı Mahmud Divan-ü Lügati’t Türk adlı meşhur eserinde, Türklerin bu yılların her birinde hikmet var sanarak onunla fal tuttuklarını, uğur saydıklarını belirtir. Türklerin şamanist inançlarının da etkisiyle, içinde bulundukları veya bir sonraki sene yaşayacakları yıllar hakkında bazı düşünceler geliştirmişlerdir. Hangi yılın nasıl özellikler taşıdığını belirlerken, kuşkusuz o yıllarda yaşadıkları önemli olaylardan etkilenmişlerdir. Tekrarlanan olaylar, o yılların karakterini belirlemiştir. Kaşgarlı’nın verdiği bilgilere göre ud (sığır) yılı, savaşların çok olduğu bir yıldır. Takagu (tavuk) yılında yiyecek çok olur, ancak insanlar arasında kargaşa olurmuş. Balık yılı girdiğinde yağmur çok yağar, bolluk olurmuş. Maymun yılında eğlence ve hile çok olur, domuz yılında kar ve soğuk çok olurmuş. Bu şekilde Türkler her yıl bir şey olacağına inanırlarmış.
Batı’da 12 hayvanlı Türk takvimi hakkında en kapsamlı çalışmaları Fransız sinolog Edouard Chavannes yapmıştır. Özellikle Çin kaynaklarında geçen bilgilerle Türk takvim sistemi hakkında ayrıntılı incelemeler ortaya koymuştur. Türkiye’de büyük âlim Bahaeddin ÖGEL bu takvim hakkında çalışmalar yürütmüştür fakat ondan önce Osman TURAN tarafından 1941 yılında yayınlanan “On İki Hayvanlı Türk Takvimi” adlı çalışma, Cumhuriyet tarihinin ilk doktora tezi olmakla birlikte bu alanda yapılan ilk kapsamlı çalışmadır. Bu kapsamlı çalışmada ile 12 Hayvanlı Türk Takvimi hakkında bilim ve kültür dünyası tekrar ilgilenmeye başlamış; Turan’ın tezi Batı’da yapılan birçok çalışmaya temel teşkil etmiştir.
Orkun KUTLU
