Ünlüler
Tarih: 18 Ekim 2011 | Bölüm: Ses Bilgisi | Yorumlar: Yorum yok.
Oluşumları sırasında ses yolu açık bulunan, bu nedenle herhangi bir engelle karşılaşmayan, takıntıya uğramayan seslere ünlü denir. Ünlüler Türkçede tek başlarına söylenebilen ve hece kurabilen seslerdir: o, a-cı, ö-de-mek, i-ki vb. İstanbul ağzına dayalı ölçünlü Türkiye Türkçesinde 8 ünlü sesbirim vardır ve bunlar alfabede birer harfle gösterilir: /a/, /e/, /ı/, /i/, /o/, /ö/, /u/, /ü/. Türkçede ünlülerin söyleyişte farklılaşan ancak anlam ayırt etmeyen ses değişkeleri (allofon) olmakla birlikte, bunlar yazıda ayrı işaretlerle gösterilmez: [á], [ė] vb.
Ünlülerin belli başlı özellikleri şunlardır:
– Ağzın açık durumunda (yani ses yolu açıkken), hiçbir engelle karşılaşmadan çıkan seslerdir.
– Tek başlarına ve uzun ünlü gibi (iki ünlü değerinde) telâffuz edilirler.
– Türkçede 8 tane ünlü vardır: a e ı i o ö u ü
– Kalın ünlüler, dilin geriye çekilmesiyle; ince ünlüler, dilin ileri doğru itilmesiyle oluşur.
– Dudaklar düz durumdayken çıkan ünlüler düz; büzülüp yuvarlaklaşmış durumdayken çıkan ünlüler de yuvarlak ünlüdür.
– Alt çenenin açık ve ağız boşluğunun geniş durumunda çıkan ünlüler geniş; alt çene az açık ve ağız boşluğu darken çıkan ünlüler de dar ünlüdür.
Ayrıca kimi yayınlarda anlam ayırıcılığı söz konusu edilen bir ön a sesi vardır, yar “uçurum“, yar “sevgili“. Bu ünlülerden bazılarının özellikle yabancı dillerden kopyalanan kelimelerde uzun şekillerine de rastlanır: /a: /, /e: /, /i: /, /u: / gibi. Türkçedeki ünlü sesbirimler çeşitli ölçülere göre sınıflandırılır:
1. Oluşum/Boğumlanma Noktalarına Göre: Ağız boşluğunun ön kısmında oluşan ünlülere ön ünlü, arka kısmında oluşanlara ise art ünlü denir. Kaynaklarda art ünlüler için kalın, ön ünlüler için ince terimleri de kullanılır. Ön ünlüler oluşurken dil ileri doğru itilirken, art ünlülerin oluşumunda geriye çekilir. Ön ünlüler /e/, /i/, /ö/, /ü/, art ünlüler ise /a/, /ı/, /o/, /u/ sesleridir.