Ses Değişmeleri / Ünlü – Ünsüz Değişmesi
Tarih: 18 Ekim 2011 | Bölüm: Ses Bilgisi | Yorumlar: Yorum yok.
Bir sesin başka bir sese dönüşmesine ses değişmesi denir. Değişmeler ünlü değişmeleri ve ünsüz değişmeleri olmak üzere iki ana kategoride incelenebilir.
Ünlü Değişmeleri: Kelime içindeki ünlüler, benzeşme nedeniyle veya ünsüzlerin etkisiyle değişikliğe uğrayabilir. Ünlü değişmeleri, niteliklerine göre şöyle sınıflandırılabilir:
Art Ünlülerin Önlüleşmesi: Türkçe kelimelerde /y/, /ş/, /l/, /c/, /ç/, /n/ ünsüzlerinin etkisiyle ortaya çıkar. Örneğin Eski Türkçe yana > Türkiye Türkçe yine, Eski Türkçe yaşıl > Türkiye Türkçe yeşil. Eski Türkçe kanı > Türkiye Türkçesi hani, ana > anne. Yabancı kökenli kelimelerde önlük-artlık uyumu nedeniyle önlüleşme olur: zeytu:n>zeytin vb.
Ön Ünlülerin Artlılaşması: Bazı kelime ve şekillerde tarihî dönemlerde sesbirim olan /n/ etkisiyle artlılaşma gerçekleşmiştir: Eski Türkçe tenri>Tanrı, ben+ke>bana>bana. Yabancı kökenli kelimelerde önlük-artlık uyumu nedeniyle artlılaşma olur: di:va:r>duvar vb.
Ünsüz Benzeşmesi
Tarih: 18 Ekim 2011 | Bölüm: Ses Bilgisi | Yorumlar: 18 Yorum var.
Dilimizde ünsüzler sert ve yumuşak olmak üzere iki gruba ayrılır. Sert ünsüzler “ç, f, t, h, s, k, p, ş” ünsüzleridir. Bunun dışında kalanlar ise yumuşak ünsüzlerdir. Kelimede yan yana gelen ünsüzlerin sertlik-yumuşaklık bakımından uygun olmalarına ünsüz uyumu (benzeşmesi) denir.
Bir sözcük sert bir ünsüzle bitiyor ve o sözcüğe ünsüzle başlayan bir ek geliyorsa, ekin başındaki ünsüz sertleşir. Buna ünsüz benzeşmesi denir. Elbette bu benzeşme sert ve yumuşak şekli olan seslerde söz konusudur. Bu özelliği dört seste görüyoruz;
p – b, ç – c , t – d, ğ – g
Şimdi bu kuralı örneklendirelim:
“Kitap” sözcüğünün sonundaki “p” sesi serttir. Bu sözcüğe biz “-de” hal ekini getirirsek “kitapda” sözü oluşur. Bu durumda ekin başındaki “d” sesi yumuşak olduğundan sözcükte ünsüz benzeşmesine aykırı bir durum görülür. Kurala uyulması için, “d” sesi sertleşmelidir. Bunun serti ise, yukarıda göstermiştik, “t” dir. Dolayısıyla sözcük, “kitapta” olacaktır.
Karışık Örnekler:
okul-dan > okuldan
av-cı > avcı
ağaç-dan > ağaçtan
ocak-cı > ocakçı
Yukarıdaki sözcüklerde eklerin sözcüğe nasıl uyduğu görülüyor. Birinci gruptaki sözcüklerde ek, yumuşak ünsüzle biten sözcüklere geldiğinde değişmemiş, ancak ikinci gruptaki sert ünsüzlere geldiği zaman sertleşmiştir. Bu durum sadece çekim eklerinde değil yapım eklerinde de geçerlidir. Ekler sayılara geldiğinde de aynı durum geçerlidir. Sayının sesleri nasılsa ek de öyle olmalıdır.
Ünsüz Sertleşmesi
Tarih: 18 Ekim 2011 | Bölüm: Ses Bilgisi | Yorumlar: 17 Yorum var.
Türkçe veya yabancı bir kelimenin sonunda f, h, s, ç, ş, p, t, k ünsüzleri bulunuyor ve bu kelimelere, sert şekli de olan yumuşak bir ünsüzle (b, c, d, g) başlayan ek getiriliyorsa, ekin başındaki yumuşak ünsüz, kelime sonundaki sert ünsüzün etkisiyle sertleşir.
Aşağıdaki eklerin hepsi aslında yumuşak ünlüyle başlayan eklerdir.
ÖRN: lâf-çı, silâh-çı, heves-ten, dolap-ta, ağaç-tan, kitap-çı, kuru yemiş-çi, çift-çi, cilt-çi, yurt-taş, kat-kı, coş-ku, coş-kun, yayıldık-ça, biç-ki, biç-ti, yat-tı, kanat-tı…
Demek ki ünsüz sertleşmesi kökte veya gövdede var olan bir ünsüz uyumu değil, sonradan meydana gelen bir ses olayıdır.
|» “Ses Bilgisi“ sayfasına dön! «|
Ünlü Türemesi
Tarih: 18 Ekim 2011 | Bölüm: Ses Bilgisi | Yorumlar: 11 Yorum var.
Sözcüğün aslında olmadığı halde, bir ek aldığı zaman ortaya çıkan ünlülerdir.
genç – cik > gencecik
bir – cik > biricik
az – cık > azıcık
Yukarıdaki örneklernde ünlü türemesi görülmektedir. Buna benzer bazı sözcükler de vardır. Bunlar “öpücük, gülücük” gibi fiilden türeyen sözcüklerdir. Ancak “-cik”” eki isim soylu sözcüklerden yeni sözcükler türetebilir. Fiilden türeyen bu sözcüklerin “öpüşcük, gülüş – cük” gibi sözcüklerden “ş” sesinin düşmesiyle oluştuğunu söylemek daha mantıklı olacaktır. Dolayısıyla bir ünlü türemesinin olduğunu söylemek bu sözcükler için pek doğru olmaz.
Ünlü türemesinin görüldüğü yerler: