Bu bölümde, Türkçe kelimelerde, seslerin bulunabildikleri ve bulunamadıkları pozisyonlar, bir araya gelme ve sıralanma nitelikleri ele alınmıştır. Burada söz konusu edilen nitelikler, çoklukla, ölçünlü Türkiye Türkçesine ilişkin eşzamanlı özelliklerdir. Ele alınan kimi özellikler, Türkiye Türkçesinin ağızlarıyla diğer Türk yazı dilleri ve lehçeleri için geçerli olmayabilir.

Kimi özellikler artzamanlı incelemelerle elde edilmiş bilgilere dayanmakla birlikte Türkçenin sesle ilgili genel eğilimlerini anlamaya yardımcı olmak üzere söz konusu edilmiştir ve yeri geldikçe bu durumlar açıklanacaktır. Burada sıralanan özelliklerin Türkiye Türkçesinde kullanılan kelimelerin kökenine ilişkin çıkarımlara ışık tutacağı ve yabancı dillerden kopyalanan kelimelerle Türkçe kökenlilerin ayırt edilmesine katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

1. Türkçe kökenli kelimelerde birincil uzun ünlü yoktur. İstisna kabul edilebilecek örneklerden yarın kelimesi, ölçünlü söyleyişte yaygın olarak kısa ünlü taşır [yarın] / [ya:rın]; yad “yabancı” ancak yad eller [ya:d eller] tamlaması içinde uzun ünlüyle söylenir. İçinde birincil uzun ünlü bulunan tüm kelimeler yabancı kökenlidir: âlem, cahil [ca.hil], mavi [ma: vi], millî, şair [şa.irj, tarih [ta.rih], vazife [vazi.fej, buse [bu:se]. Yabancı kökenli kelimelerdeki birincil uzunluklardan bazıları tümüyle ortadan kalkmıştır: adam (<a:dem), mektup (<mektu:b),para (<pa:re), köse (gu.şe), kitap (<kita:b). Bazı kelimelerde kısalmış bulunan ünlüler, kelimenin ek alması durumunda açık hece ünlüsü olur ve aslına dönerek uzun olur: hayat (<hay:at)-hayatım [haya.ttm], hesap (<hesa:b)-hesaba [hesa.ba), hukuk (<huqu:q)-hukuku [huqu:quj. Türkçe kökenli kelimelerde bazı ses olaylarıyla, özellikle /ğ/ düşmesiyle ortaya çıkan ikincil uzunluklar yaygındır: yağ [ya: ], dağ [da: ], doğru [do: ru], ağrı [a: rı], uğur [u: r/uur], düğme [dü: me], oğlan [o: lan], öğrenmek [ö: renmek],yağmur [ya: mur]; ağabey [a: bi/a: bi: ].

2. Türkçede birincil ikiz ünlü (diftong) yoktur. İkiz ünlü, aynı nefes baskısı altında söylenen ve tek bir hece oluşturan iki ünlüdür. Fransızcada toilette şeklinde yazılan ve [tuvalet] şeklinde söylenen iki heceli kelime, Türkçeye tuvalet-tualet şeklinde kopyalanmış, ancak Türkçe ikiz ünlüye yabancı olduğundan, ikiz ünlü, ayrı iki ünlü gibi işlem görmüş ve ünlüler ayrı hecelere aktarılmıştır. Türkçede yabancı kökenli böyle kelimeler vardır: kauçuk, kuaför vb. Bu kelimeler ka-u-çuk, ku-a-för şeklinde hecelenir.

3. Türkçede ayrı hecelerde de olsa iki ünlü yan yana gelmez. Bir başka söyleyişle Türkçede hiatus (boşluk) yoktur. Bu nedenle, ünlüyle biten kelimelere ünlüyle başlayan ekler gelirken iki ünlünün arasına İyi bağlayıcı ünsüzü girer: anne+y+e, sevgi+y+i, bekle-y-ecek, dinle-y-en. Türkçede yan yana iki ünlünün bulunduğu kelimeler yabancı kökenlidir: saat, aile, iade, fiil, muamele, sair, şiir vb. Kaynak dillerinde yan yana iki ünlü taşıyan kimi kelimeler Türkçede ünlü boşluğu giderilerek kullanılır: biyoloji (<biologie), fayda (<fa:ide), tayfa (<ta:ife), diyalog (<dialog), mavi (<ma:i:).

Oluşumları sırasında ses yolu açık bulunan, bu nedenle herhangi bir engelle karşılaşmayan, takıntıya uğramayan seslere ünlü denir. Ünlüler Türkçede tek başlarına söylenebilen ve hece kurabilen seslerdir: o, a-cı, ö-de-mek, i-ki vb. İstanbul ağzına dayalı ölçünlü Türkiye Türkçesinde 8 ünlü sesbirim vardır ve bunlar alfabede birer harfle gösterilir: /a/, /e/, /ı/, /i/, /o/, /ö/, /u/, /ü/. Türkçede ünlülerin söyleyişte farklılaşan ancak anlam ayırt etmeyen ses değişkeleri (allofon) olmakla birlikte, bunlar yazıda ayrı işaretlerle gösterilmez: [á], [ė] vb.

Ünlülerin belli başlı özellikleri şunlardır:

– Ağzın açık durumunda (yani ses yolu açıkken), hiçbir engelle karşılaşmadan çıkan seslerdir.
– Tek başlarına ve uzun ünlü gibi (iki ünlü değerinde) telâffuz edilirler.
– Türkçede 8 tane ünlü vardır: a e ı i o ö u ü
– Kalın ünlüler, dilin geriye çekilmesiyle; ince ünlüler, dilin ileri doğru itilmesiyle oluşur.
– Dudaklar düz durumdayken çıkan ünlüler düz; büzülüp yuvarlaklaşmış durumdayken çıkan ünlüler de yuvarlak ünlüdür.
– Alt çenenin açık ve ağız boşluğunun geniş durumunda çıkan ünlüler geniş; alt çene az açık ve ağız boşluğu darken çıkan ünlüler de dar ünlüdür.

Ayrıca kimi yayınlarda anlam ayırıcılığı söz konusu edilen bir ön a sesi vardır, yar “uçurum“, yar “sevgili“. Bu ünlülerden bazılarının özellikle yabancı dillerden kopyalanan kelimelerde uzun şekillerine de rastlanır: /a: /, /e: /, /i: /, /u: / gibi. Türkçedeki ünlü sesbirimler çeşitli ölçülere göre sınıflandırılır:

1. Oluşum/Boğumlanma Noktalarına Göre: Ağız boşluğunun ön kısmında oluşan ünlülere ön ünlü, arka kısmında oluşanlara ise art ünlü denir. Kaynaklarda art ünlüler için kalın, ön ünlüler için ince terimleri de kullanılır. Ön ünlüler oluşurken dil ileri doğru itilirken, art ünlülerin oluşumunda geriye çekilir. Ön ünlüler /e/, /i/, /ö/, /ü/, art ünlüler ise /a/, /ı/, /o/, /u/ sesleridir.

Ses bilim ve ses bilgisinin temel konusu, dil veya konuşma sesidir. Ses, akciğerlerden gelen havanın ses organlarında biçimlendirilmesiyle oluşan, kulakla veya hassas aletlerle algılanabilen titreşim olarak tanımlanabilir. İnsanoğlunun kendi ses organlarıyla üretip kullandığı bu sesler, konuşma dilinin görece en küçük parçasını ve dilin temelini oluşturur. Sesler, anlam ayırt edici olup olmadıklarına bakılarak, sesbirim (fonem) ve ses değişkesi (allofon) olmak üzere iki kategoride ele alınabilir.

Akciğerlerden gelen havanın ses yolunda meydana getirdiği titreşime ses denir. Çevremizde ses çıkaran sayısız varlık vardır. İnsanlar, hayvanlar, taşıtlar, müzik aletleri, şelale, rüzgâr, yağmur ses çıkaran varlıklardandır.

Kendiliğinden ses çıkaran varlıklara doğal ses kaynakları denir. Ses kaynaklarının ses çıkarabilmesi için titreşim gerekir. Müzik aletlerinde bunu çok net görebiliriz. İnsanların ses çıkarması da titreşimle olur. Gırtlağımızda bulunan ses telleri akciğerlerimizde bulunan hava ile titreşerek ses çıkmasını sağlar.

Ses grupları

Ses oluşturan her varlık ses kaynağıdır. Üç çeşit ses kaynağı vardır:

Canlı Varlıklar: Hayvanlar, insanlar…
Cansız Varlıklar: Davul, gitar, bağlama, flüt sesi vs…
Dogal Afet: Gök gürültüsü, rüzgar vs…

Sesin yayılımı

Sesin yayılması için maddesel ortama ihtiyaç vardır. Yani boşlukta ses yayılmaz. Ses dalgalar halinde yayılır. Ses kaynağından çıkan ses maddenin taneciklerini titreştirir. Bu nedenle ses yayılır. Ses dalgasının her bir tam devrinde bir sıkışma ve bir seyrekleşme serisi vardır. Ses, tanecikten taneciğe yayılır, tanecikler ne kadar sık ise o kadar hızlıdır. Sesin yayılma hızı sırasıyla katıdan sıvıya, sıvıdan gaza azalır. Hız (V) = uzaklık (D)/ süre (T) biçiminde gösterilen genel hız formülü aslında teorik bir değer niteliği taşımamaktadır. Çünkü bu formülde göz önüne alınmayan dış faktörler, ses dalgalarının hızı üzerinde bir dizi etkiler yaratır. Örneğin rüzgar sesi uzaklara taşır, gece ve gündüzün sıcaklık farkları ses dalgalarını etkiler. Ses dalgaları katılarda yaklaşık olarak 5000 m/s hızla yayılır. Suda 1453 m/s hızla yol alır. Havada 340 m/s yol alır.