Dil Politikası Kaynaklı Varyasyon
Tarih: 17 Ekim 2011 | Bölüm: Dil Bilimi | Yorumlar: Yorum yok.
Türkçede varyasyon nedenlerinden bir başkası da dil oolitikası kaynaklı tercihlerdir. Dilde özleşme tartışmaları geçen yıllarda bugünkünden çok daha yoğun yaşanmıştır. Seksenli yıllarda eş anlamlı sınav/imtihan, yanıt/cevap, sorun/mesele, örneğin/mesela kelime çiftlerinden birinin tercihi daha çok dil politikası kaynaklı idi. Bunlardan birinin seçilmesi konuşurun dünya görüşü hakkında da açık ipuçları vermekteydi.
Bugün yeni biçimleri daha yaygın bir kullanım kazanmıştır. O dönemin siyasi atmosferini yaşamamış olan nesiller için yabancı olan, dil politikası kaynaklı tercihler eskiye göre hararetini yitirmiştir. Ama hâlâ -sAl ekinin ısrarla kullanılması veya kullanılmaması, özellikle popüler dil tartışmalarında sıkça konu edilen kelimelere karşı alınan tavır gibi dil politikası kaynaklı varyasyon görülebilmektedir.
Teknik Nedenlere Bağlı Varyasyon
Günümüzde bilişim teknolojisindeki gelişmeler dikkat çekici bir varyasyon nedeni olarak karşımıza çıkmaktadır. E-mail, çet, kısa mesaj gibi hızlı dilsel davranış gerektiren ve kullanıcıya maddi yük olarak yansıyan yazılı iletişim sırasında, iletişimi aksatmayacak ne varsa atılabilmektedir. Bu da dilde yeni varyasyon nedeni olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bunlar ünlülerin atılması, noktalama işaretlerinin kullanılmaması, Türk alfabesine özgü bazı harflerin yazılmaması gibi farklı biçimlerde karşımıza çıkabilmektedir. Örnek olarak sim, nslsn, bn d glym türü kullanışlar konuya kuralcı açıdan bakınca yanlış olmakla birlikte dilin temel işlevi olan iletişimi aksatmaz. Sanal ortamdaki sohbetlerde kullanılan dil zaman zaman konuya yabancı birinin anlamayacağı kadar değiştirilebilmektedir.
Sosyal Varyasyon
Tarih: 17 Ekim 2011 | Bölüm: Dil Bilimi | Yorumlar: Yorum yok.
Sosyal etkenler de dilde önemli bir çeşitlenme nedenidir. Sosyal gruplar dili kendilerine özgü bir biçimde kullanır, bir yerde kendi sosyal çevrelerine has, kendilerini başkalarından ayıran bir dil yaratırlar. Sosyal nedenlerden kaynaklanan varyantlar, sosyolekt veya sosyal ağızlar olarak da adlandırılmaktadırlar. Toplumsal dilbilimin ilgi alanına giren bu çeşitlenmelerden bazıları diğerlerine göre daha kolay belirlenebilmektedir. Meslek, toplumsal statü, yaş, cinsiyet gibi dil dışı etkenler burada belirleyici bir rol oynamaktadır.
Meslek
Aynı işi yapan, günün büyük bir bölümünü bir arada geçiren insanlar, zamanla aralarındaki ilişkiyi yansıtacak bir varyant geliştirirler. Çevremize baktığımız zaman aynı mesleği icra eden insanların konuşmalarıyla da diğer gruplardan ayrıldığını görürüz. Bu ayrılma, örnek olarak meslek terimlerinin kullanılması, bazı kelimelere özel anlamlar yüklenmesi, bireyler arasındaki ilişkiler ağını gösterecek kalıp ifadeler vb. şeklinde olabilir. Anadolu ağızlarıyla ilgili çalışmalarda zaman zaman elekçi, çerçi, kalaycı gibi grupların dilleri hakkında malzeme toplanmış ve değerlendirilmiştir. Diğer meslek dilleri ise araştırılmayı beklemektedir.
Sosyal Statü
Sosyal statü de dilde varyantlaşma nedenlerinden biri olarak karşımıza çıkabilmektedir. Buralar temizlenecek gibi basit bir cümle konuşanın sahip olduğu pozisyona göre, “buraları temizleyeceksin” veya “buraları temizleyeceğim” şeklinde yorumlanabilir. Kelimeler patron tarafından kullanıldığında başka, çalışan tarafından kullanıldığında bambaşka bir anlam ifade edebilir. Bir öğretmen öğrencisine oğlum/ kızım diye hitap edebilirken öğrenci öğretmenine anne/baba diye değil, ancak öğretmenim diye hitap edebilir. Sahip olunan sosyal statüyü gösteren başka dil özellikleri belirlenebilir. Örnek olarak hiyerarşik yapılanma olan iş yerlerinde mesleki hiyerarşi kullanılan dil ile de gösterilir. Yapıya uygun olmayan dil kullanımları, ilişkilerin laubalileşmesi, yaptırım gücünün azalması gibi sonuçlar doğurabilir. Türkçedeki durum henüz yeterince incelenmiş değildir.
Yerel Varyasyon
Tarih: 16 Ekim 2011 | Bölüm: Dil Bilimi | Yorumlar: Yorum yok.
Dildeki varyantlardan bazıları belli bölgeler için tipiktir. Örnek olarak eldurdun oni “onu öldürdün” cümlesinin, ilk hecedeki /ö/ > /e/ değişmesi, ünlü uyumlarının olmaması, söz dizimindeki devriklik, tek biçimli belirtme eki gibi özelliklerin yardımıyla Karadeniz ağızlarına ait olduğunu belirleyebiliriz. Aynı şekilde geliveyo örneğinin, -iver- ‘in kullanılması. İri düşmesi gibi özellikler yardımıyla daha çok Burdur, Denizli ve çevresi ağızlarına ait olabileceğini tahmin edebiliriz. Bu örnekleri, standart dildeki karşılıkları öldürdün ve geliyor’dan ayıran en önemli husus bir bölgeye has oluşlarıdır.
Bir noktadan başka bir noktaya belli bir yönde ilerlenmesi durumunda dil içinde birtakım değişmeler olduğu doğal dillerde kolayca gözlenebilir. Yerel varyasyonda iki ağız arasındaki fark, mesafe uzadıkça artar, kısaldıkça azalır. Buna göre A ağzı ile B ağzı, A ağzı ile C ağzına göre daha çok ortak özelliğe sahiptir. A ağzı ile B ağzı birbirine çok yakın iken A ağzı ile Z ağzı arasında anlaşma mümkün olmayabilir. Ancak ağızlar arasında keskin sınırlar yoktur, geçişler bir süreklilik arz eder.
Standart Varyant
Tarih: 16 Ekim 2011 | Bölüm: Dil Bilimi | Yorumlar: Yorum yok.
Dil varyantları arasında, standart dil, edebî dil, yazı dili, milli dil gibi adlarla da anılan kuralcı standart varyantın özel bir yeri vardır. Standart varyantı diğerlerinden ayıran birtakım özellikler vardır. Bunları özet halinde şöyle belirleyebiliriz.
Standart varyantı diğer varyantlardan ayıran önemli özelliklerin başında, “doğru” biçimlerin yazım kılavuzu, sözlükler ve dil bilgisi kitapları gibi başvuru kaynaklarında kaydedilmiş olması anlamında kodlanmışlık gelir. Bir dil öğesinin nasıl olacağı konusunda tereddüt eden biri, doğru biçimi başvuru kaynaklarında bulabilir. Bu doğru biçimlerin özellikle yazı diline özgü olanları eğitim kurumlarında yıllar süren çabalarla; sınıfta kalma, düşük not alma gibi kısmen acı deneyimlerle öğrenilir. Standart konuşma dilinin doğru biçimleri ise daha az kayıt altına alınmıştır.
Standart varyantı diğerlerinden ayıran bir başka özellik de sahip olduğu yaygın sosyal prestijdir. Standart dil, konuşurların büyük bir bölümü tarafından en saygın varyant kabul edilir. Bu varyantı kullanmak diğerlerinden daha itibarlıdır. Dili “doğru” ve “güzel” kullanmak isteyenlerin ulaşmaya çalıştıkları ideal biçimi bu varyant temsil eder. Bunu konuşanlar, daha bilgili, daha eğitimli, daha aydın vb. olmak gibi gerçekte dille ilgisi olmayan bir yığın pozitif değere, diğer varyantları konuşanlara oranla daha layık görülürler. Buradaki saygınlığın, dilin yapısıyla ilgili olmayıp sosyal saygınlık olduğu unutulmamalıdır. Yapısal açıdan standart varyant diğer varyantlardan farklı değildir.
Standart varyant, yerel ve sosyal iz taşımamakla da diğerlerinden ayrılır. Standart diller elbette yerel ağızlara veya belli bir grubun konuşma biçimine dayanabilir. Ama yaygınlaşmış ve kabul görmüş bir standart dili konuşan birinin hangi bölgeye, hangi sosyal tabakaya mensup olduğunu konuşmasından anlamak güçtür.
Standart varyant, öncelikle yazı dilidir. Yazılı varyantın normları daha katı kurallara bağlanmıştır. Elbette standart bir konuşma dilinden de söz edilebilir. Ancak standart konuşma dilinin normları yazı diline göre daha esnektir. Bağımsız söyleyiş sözlükleri veya genel sözlüklerde doğru söylenişe dair bilgilere yer verilmesine rağmen standart söyleyişten sapma yazı dilindeki kadar ciddi yaptırımla karşılaşmaz. Okullar, medya, çevre gibi çeşitli aracılar yardımıyla, yazı dilindeki kadar katı olmayan bir norm konuşma dilinde de oluşabilir. Bu norm yazı dili biçimiyle örtüşmeyebilir. Örnek olarak yazım kuralları gereği olacak ve yapıyor olarak yazılan kelimelerin söyleyişteki standartları olucak veyapıyo biçimindedir. Hal böyle olmakla birlikte olucak veyapıyo gibi yazılışlar normatif açıdan yanlıştır.
Genel kabul görmüş olan standart varyantlar, diğer varyantlardaki değişmelerde yön gösterici olurlar. Standart dışı varyantları konuşanlar, karşı karşıya geldikleri zaman standart varyanta yaklaşan biçimleri kullanmaya çalışırlar. Öteki varyantlardaki değişmeler standart varyant yönünde olur. Standart varyant, prestij dili olarak kabul görmemiş ise bu yön göstericilik işlevi gerçekleşmeyebilir.
Varyasyon azlığı kodlanmış bir prestij dili durumundaki standart varyantın önemli özelliklerinden bir başkasıdır. Bu, standart dilde hiç varyasyon bulunmadığı anlamına gelmez. Her konuşurun eğitimi, yaşı, mesleği gibi birtakım etkenler, kullandığı dile yansır. Ancak diğer varyasyonlara göre, kodlanma yoluyla daha katı kurallara bağlandığı için, varyasyona daha az izin verir.