İkilem (dilemma), hem eğitsel açıklaması bulunan bir kavram hem de mantık, fizik, felsefe ve matematik yönü bulunan bilimsel bir terimdir. “İki” kökünden gelmektedir ve buradan anlaşılacağı üzere iki olası durumdan birini seçme konusunda kişinin kararsızlık yaşamasını ifade etmektedir.

Kişilerin iyi ve istenilen iki farklı yol veya yöntemden birini seçme durumundan farklı olarak, genellikle iki kötü ve istenilmeyen durumdan birini seçme konusunda yaşadıkları kararsızlığı ifade eder. Olumlu şeyler arasında seçim yapamama durumuna “kararsızlık“; olumsuz şeyler arasında seçim yaparken zorlanmaya ise “ikilem” denilmektedir. Buna rağmen bu iki kavram da dilimizde benzer durumlar için kullanılabilmektedir.

Türk Dil Kurumu ikilemi “İki önermesi bulunan ve her iki önermenin vargısı olan tasım. İnsanı istenmeyen seçeneklerden birini, çoğunlukla iki seçenekten birini izlemeye zorlayan tartışma, sorun veya usa vurma durumu” olarak tanımlamaktadır. “Aşağı tükürsem sakal, yukarı tükürsem bıyık.” atasözü bu tanımı örneklemektedir.

İkileme, anlatım gücünü artırmak, anlamı pekiştirmek, kavramı zenginleştirmek amacıyla, aynı sözcüğün tekrar edilmesi veya anlamları birbirine yakın yahut karşıt olan ya da sesleri birbirini andıran iki sözcüğün yan yana kullanılmasıdır. Daha kısa bir tanımla, aralarında anlam ya da ses yönünden benzerliklerin olduğu aynı cinsten veya gruptan en az iki kelimenin tekrarlanmasıyla oluşan sözcük gruplarına ikileme denilmektedir.

Batı dillerinden Fransızcada redoublement,  hendiadyoin; İngilizcede reduplication dual, hendiadyoin; Almancada verdoppelung, zwillingsformen, hendiadyoin; Osmanlıcada atf-ı tefsiri, terkib-i ihmâli, mühmelât terimleriyle karşılanan ikileme; aynı, yakın ya da zıt anlamlı iki veya daha çok kelimenin bir tek kelime gibi anlam göstermek üzere yan yana gelmesi durumudur. Konuyla ilgili yapılan çeşitli çalışmalarda ikileme için “kelime koşmaları, ikileme, tekrarlar, ikileme-ikizleme, bağlam öbekleri (ikilemeler, koşma takımlar), tekrarlama, tekrar grubu, tekrar öbeği” gibi terimler kullanılmıştır. İkileme cümlede anlatımı güçlendirmek, anlamı pekiştirmek, kavramı zenginleştirmek amacıyla kullanılır ve aynı kelimenin tekrar edilmesiyle, anlamları birbirine yakın veya zıt olan ya da sesleri birbirini andıran iki kelimenin yan yana getirilmesiyle oluşturulur.

İkilemelerin oluşum şekilleri aşağıdaki gibidir: