Çekim Eki Nedir?
Tarih: 2 Eylül 2015 | Bölüm: Dil-Anlatım | Yorumlar: 43 Yorum var.
Çekim ekleri konu anlatımına, çekim eki nedir, nelerdir, örnek kelimeler, farkları ve kısaca genel özellikleri hakkında bilgiler vererek başlıyoruz. 6. sınıf Türkçe dersi müfredatından başlamak üzere, ilk ve orta öğretimin neredeyse bütün kademelerinde Türkçe, dil anlatım, edebiyat vb. derslerde bu terimi kullanmayan yoktur. Yapım ekleriyle sıkça birbirine karıştırılan bu eklerin kapsamını, tanımını ve açıklamalarını en kısa ve özlü şekilde sizlere sunmaya çalışacağız.
Bir tanım yaparak başlayalım. Çekim ekleri, “eklendiği kelimenin cümle içerisinde farklı yer ve görevlerde kullanılmasını sağlayan; yeni kelime türetme amacı olmayan ekler” olarak tanımlanabilir. Yani bu ekler, yapım ekleri gibi bir kelimeden başka bir kelime türetme amacı taşımaz, yalnızca kelimelerin cümle içerisinde üstlendikleri geçici görevleri ifade etmek için kullanılırlar.
Örneğin “göz” isim kökü, eğer “-üm” çekim ekini alırsa, bu kelime anlamını tamamen yitirip yeni bir kelime ortaya çıkmaz. Gözün bana ait olduğunu belirtmek için “gözüm” kelimesini kullanırız. Yani kelimenin cümlede kullanılacağı yere ve göreve göre aldığı “-üm” eki, bir çekim ekidir. Fakat aynı kelime, “-lük” ekini alsaydı, göz kavramından tamamen farklı yepyeni bir kelime (gözlük) ortaya çıkacaktı. Ki o zaman kelimenin yapım eki aldığını söylememiz gerekir. İşte çekim ekleri bu şekilde, kelimenin anlamını ancak belirli yönleriyle etkileyen eklerdir.
Çekim ve Yapım Ekleri
Tarih: 17 Eylül 2011 | Bölüm: Çekim ve Yapım Ekleri | Yorumlar: 107 Yorum var.
Yukarıda yapım ve çekim eklerinin tümünü görebileceğiniz bir tablo verilmiştir. Bu tablo, aşağıda sırayla anlatılacak olan tüm yapım ve çekim eklerini gösteren bir kavram haritası olarak kullanıldığında, başlıkları hatırlamanızda oldukça yararlı olacaktır.
Yapım eki, “Kelime kök veya gövdesine getirilerek kelimenin yeni bir anlam kazanmasını sağlayan ek: -lik (göz-lük); -ci (ev-ci); -li (ev-li); -inç (sev-inç); -gi (sev-gi); -daş (vatan-daş) gibi.” olarak tanımlanmaktadır. Çekim eki ise, “Fiil, ad kök veya gövdelerine gelerek bağlı oldukları kelime gruplarına göre kelimeler arasında durum (hâl), iyelik, çokluk, zaman, kişi ilişkisi kuran birim: ev-e, ev-im, ev-ler, gel-di, gel-di-m, gel-di-ler gibi.” olarak açıklanmaktadır.
Çekim ve türetim kavramları Türkçede dil bilgisinin merkezindedir ve bu kavramlar bir dilin işleyişinde temel unsurlar arasındadır. Çekim, bir sözcük üzerinde dil bilgisel özellikleri gösteren bir terimdir. Çekim daha çok bir sözcüğün farklı biçimlerini ifade eder ve çoğu zaman dil bilgiselbir amaçla cümleye katılır ve çekim hem biçim bilgisinde hem de söz diziminde önemli rol oynar. Dil bilgisi özellikleri söz dizimini de yakından ilgilendirir. Türetim ise bir ekle yeni kelime yapımı demektir. Uzmanlar arasında Türkçedeki çoğu çekim ve yapım ekleri konusunda bir uyum göze çarparken, bazı ekler konusunda bir birlik görülmez.
Çekim Ekleriyle Yapım Ekleri Arasındaki Farklar
Tarih: 17 Eylül 2011 | Bölüm: Dil-Anlatım | Yorumlar: 1 Yorum var.
Çekim ve yapım ekleri arasındaki belirgin farklar, aşağıda sıralanmıştır:
a) Çekim ve türetim arasındaki en önemli ayrım, zorunluluk ilkesiyle ortaya çıkar. Bu özellik çekimin bir zorunluluk olarak yapılması, türetimin ise isteğe bağlı olarak yapılmasıdır. Zorunluluk ilkesi Türkçede bazı temel durum eklerinde (yalın, belirtme, yönelme, ayrılma) açıkça görülür. Ali çiçeklere baktı gibi bir örnekte bak- fiili, kendisine yalın ve yönelme durumu ekli iki unsur istemektedir.
Yine benzer şekilde Çocuk çiçekleri suladı gibi bir cümlede sula- fiili, kendisine çocuk gibi yalın durumda bir özne ve belirtme durum ekli bir nesneyi zorunlu olarak istemektedir.
b) Cümle bilgisi açısından ilgililik konuyla ilgili ikinci özelliktir. Çekim her ne kadar biçim bilgisinin bir parçası olsa da söz dizimi ile yakından ilgilidir. Kelimelerin belirli şekilleri sentaktik gerekliliğe bağlı olarak cümlede yer almak zorundadır. Türkçede öznenin yalın durumda olması ve nesnenin belirtme ekiyle verilmesi vb. durumlar bu yüzdendir. Çekim birçok durumda sentaktik nedenlerden dolayı oluşur ve söz dizimi için gereklidir. Türetimde, kelime kategorisinin değişmesi de söz dizimsel bir olaydır. Fakat ikisi arasındaki söz dizimsel ilginin farkı, türetilmiş bir kelimenin seçimi söz dizimsel bir gereklilikten kaynaklanmamaktadır. Yine burada durum eklerini ele almak zorundayız. Bilindiği gibi durum ekleri zorunlu olsun veya olmasın bir ana unsura bağlanmak durumundadır. Bu bağlanış yukarıdaki örneklerde olduğu gibi sentaktik bir zorunluluktan kaynaklanabilir veya fiilin anlamını daha da belirginleştirmek amacıyla yapılabilir. Yapım ekleri ile türetilmiş bir kelimenin kullanımı ise sentaktik bir zorunluluktan kaynaklanmaz. Dergiyi kitaplıkta bulamadı gibi bir cümle sentaktik ilgililik açısından incelenirse dergiyi ve kitaplıkta sözleri cümlenin ana unsuruna bağlanır. Fakat -IXk ekiyle türetilmiş olan kitaplık kelimesinin seçimi sentaktik bir gereklilikten değil, konuşanın tercihinden dolayı cümlede yer alır.
Türkçede Kelime Türetme
Tarih: 17 Eylül 2011 | Bölüm: Dil-Anlatım | Yorumlar: 11 Yorum var.
Dilin söz varlığı durağan değildir. Söz varlığı gibi dilin her unsuru dinamik bir yapıya sahiptir. Her dönemde çeşitli ihtiyaçlardan dolayı yeni kelimelere gereksinim duyulabilir. Veya bazı kelimeler çeşitli nedenlerden dolayı kullanımdan düşebilir. Bütün bunları karşılamak için yeni kelimelere ihtiyaç vardır. Yeni kelimelerin dilin kendi olanaklarıyla yapılması arzu edilen bir durumdur. Fakat bazen alıntı kelimeler de yeni kavramlar için kullanılabilir.
Kelime yapımı, var olan biçimlerden veya biçimbirimlerden faydalanarak yeni kelimeler yapma işlemidir. Yeni bir kelime çok farklı yollarla yapılabilir. Türkçedeki en yaygın kelime yapım biçimlerini aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:
Türetme: Türkçedeki ana kelime yapımı eskiden beri işlek olan türetimle gerçekleşir. Türetim, isim ve fiil köklerine yapım ekleri getirilerek yapılır ve bu kelimeler sözlüğe girmeyi hak eder. İsim türetimi, isimlere ve fiillere isim türeten ekler getirilerek yapılır. Bazı isimden isim yapım ekleri arasında -IXk (kitaplık), -CX (sütçü), -IX (sulu), -cAk (yavrucak). -CA (Türkçe), -Daş (çağdaş), -Ar (beşer), -CXl (ben-cil) vb. sayılabilir. Fiillerden isim türetimine -mAk (yazmak), -mA (dondurma), -(X)k (yanık) -Ak (durak), -GX (saygı), -GXn (solgun), -gXç (bilgiç), -XcX (delici) vb. gibi ekler örnek olarak verilebilir.
Fiil türetimi, isim türetimi gibi, isim veya fiil köklerine fiil türeten ekler getirilerek yapılır. İsimleri fiilleştiren ekler arasında -IA (işle-), -Al (azal-), -A (kana-), -Ar (morar-), -sA (susa-) vb. sayılabilir. Fiillerin fiil olmasını devam ettiren eklerin bir kısmı cümlenin unsurlarını da etkilediği için oldukça önemlidir. Bunlar için fiil çatısı bölümüne bk.