Fiillerin anlam özelliklerini, hareketin yönleri üzerinde durarak açıklamaya çalışacağız. Fiiller temel olarak hareket anlamı taşıyan kelimelerdir. Bununla birlikte hareketin üç farklı yönü olan “iş, oluş ve durum” anlamlarını taşımalarına göre fiilleri üç başlıkta sınıflandırmak mümkündür. Cümlede yüklem göreviyle kullanılan fiillerin, nesneyle olan ilişkisine veya doğrudan karşıladığı kavramın gerçekleşme şeklinde göre fiiller bu adlarla nitelendirilmektedir.

Türkçenin en derin konularından biri olan fiillerin anlamlarına göre sınıflandırılmaları, yapılarına göre sınıflandırma ile karıştırılmamalıdır. Anlamlarına göre fiilleri belirlerken, aldıkları eklere vs. bakılmaz. Fiillerin doğasında bir hareket anlamı olmakla birlikte, bu hareketin üç yönünden hangisine ait olduklarını belirlemek gerekir. Bunu yapmak için fiillere bazı sorular sorulabilir; fakat aslında her fiilin anlamı üzerinde düşünüldüğünde hangi hareketi ifade ettiği kolayca bulunmaktadır.

1. İş ve Kılış Fiilleri

Bu fiiller temel olarak yapılan bir işi karşılarlar. Bu fiilleri gerçekleştiren bir özne ve bu işten etkilenen bir nesne vardır. Özne belirtilen işi kendi isteğiyle yapmaktadır. Yaptığı bu işten etkilenen bir de varlık vardır ki bunu bulabilmek için fiile “Neyi, kimi?” sorularını sormak gerekir. Bu soruya cevap verebilen fiiller iş veya kılış fiilidir. Bu fiiller genellikle iş fiili olarak adlandırılır; fakat kılış fiili de denilmektedir.

Her edebi metnin bir türü vardır. Bir metnin türünü bulabilmek için onun konusuna, dil – anlatım özelliklerine ve metnin başka özelliklerine dikkat etmek gerekir. Bunlar metnin türüne göre farklılık gösterdiği için, metnin birkaç özelliği onun türünü anlamamızı sağlayabilir. Her kademeden sınavda oldukça sık karşımıza çıkan bu konu hakkında ayrıntılı bilgi vermeye çalışacağız.

Hikaye ve roman gibi ortak özelliği olan birçok metin türü olduğu için, sadece bir özelliğine bakılarak metnin türünü belirlemek imkânsızdır. Bunun için türünü belirleyeceğimiz bir metnin birden çok özelliğine bakmamız gerekmektedir. Örneğin romanda da yer, zaman ve kişi kadrosu vardır, hikayede de. Ama romanda bu ögeler çok daha yoğun ve karmaşıktır. Hikayede ise ögeler sınırlı sayıdadır ve basit formdadır.

Edebiyatımızda “makale, deneme, roman, öykü, şiir, destan, efsane, söyleşi…” gibi birçok edebî tür bulunmaktadır. Bir amaca yönelik yazılan her yazı, bu metin türlerinden birine mutlaka örnek teşkil etmektedir. Yani her yazının bir türü vardır. Yazıların klişe bazı özellikleri, onların türünü ortaya koysa da sorularda net cevabı bulabilmek için aşağıda sıraladığımız bilgilere dikkat etmeniz gerekir.

Türkçede kelimeleri alfabetik sıraya dizmek demek, sözcüklerin sözlükteki sıralarına göre sıralanması anlamına gelmektedir. Alfabedeki her harfin yeri ve sırası bellidir. Bunun için sözlükler hazırlanırken, kelimeler harflerin alfabedeki sıralarına uygun bir şekilde sıralanır. Bu sıralamaya da “alfabetik sıralama” veya “sözlük sırası” denilmektedir.

Türk alfabesinde harflerin dizilişi “a, b, c, ç, d, e, f, g, ğ, h, ı, i, j, k, l, m, n, o, ö, p, r, s, ş, t, u, ü, v, y, z” şeklindedir. Sözcükleri alfabetik sıraya veya sözlük sırasına dizmemiz istenildiğinde, önce ilk harfine bakarız. İlk harfi yukarıdaki sıralamada en önce olanı, en başa yazarız. Sonra ilk harfi daha sonra geleni sıralayarak devam ederiz. İlk harfleri aynı olan kelimelerin ikinci harflerinin sırasına bakar, ona göre hangisinin önce geleceğini belirlemeye çalışırız.

Kelimeleri alfabetik sıraya dizme, en çok sözlüklerde ve ansiklopedilerde işe yarar ve karşımıza çıkar. Bunu zihinden yapabilenler, sözlükte aradıkları bir kelimeyi kolayca bulabilirler. Eğer sözcüğün alfabedeki sırasını ve hangi kelimelerden önce veya sonra geleceğini kestiremezsek, sözlük kullanmak çok zor bir süreç olacaktır. Bu nedenle ilkokulda bununla ilgili etkinlikler yapılmaktadır.

Türkçede kök kavramının bir alt başlığı olarak sesteş kökler vardır. Bunlar yazılışları aynı olmasına rağmen anlamları farklı olan, hem isim olarak hem de fiil olarak kullanılabilen köklerdir. Bu konuyu anlamak için öncelikle kök kavramını ele almak gerekir. Bilindiği üzere kök, bir kelimenin cümledeki anlamıyla bağlantılı olarak parçalanabilen en küçük anlamlı birimidir. Bu konuyu öğrenmeden önce “Kök nedir?” başlıklı yazımıza bakabilirsiniz.

Türkçede kökler isim ve fiil kökleri olmak üzere ikiye ayrılır. Eğer bir kök “-mek / -mak” ekini aldığı zaman anlamlı oluyorsa bu fiil kökü; bu eki almıyor ve aldığında bozuk bir anlam ortaya çıkıyorsa bu isim kökü olarak nitelendirilir. Fakat öyle kelimeler vardır ki, sesteş oldukları için hem isim hem de fiil olarak kullanılabilirler. İşte bu kelimelere de “sesteş kök” denilmektedir. Dikkat edilmesi gereken şey, köklerin iki anlamı arasında uzaktan yakından bir ilgi olmaması gerektiğidir.

Konuyu örneklendirecek olursak, “dal” kelimesini gördüğümüzde aklımıza ağacın dalı veya suya dalmak anlamı gelir. Bu iki anlam birbiriyle hiçbir şekilde alakalı olmadığı için bu kökler sesteş köktür. “Bin” örneğinde de bunu görebiliriz. Bu kelime bize bir şeyin üzerine çıkmak, binmek anlamı ile sayı olan 1.000’i çağrıştırır. Bu anlamlar arasında hiçbir bağlantı olmadığı için, bu kök de sesteş kök olarak kabul edilmelidir.