Türkçede kök kavramının bir alt başlığı olarak sesteş kökler vardır. Bunlar yazılışları aynı olmasına rağmen anlamları farklı olan, hem isim olarak hem de fiil olarak kullanılabilen köklerdir. Bu konuyu anlamak için öncelikle kök kavramını ele almak gerekir. Bilindiği üzere kök, bir kelimenin cümledeki anlamıyla bağlantılı olarak parçalanabilen en küçük anlamlı birimidir. Bu konuyu öğrenmeden önce “Kök nedir?” başlıklı yazımıza bakabilirsiniz.

Türkçede kökler isim ve fiil kökleri olmak üzere ikiye ayrılır. Eğer bir kök “-mek / -mak” ekini aldığı zaman anlamlı oluyorsa bu fiil kökü; bu eki almıyor ve aldığında bozuk bir anlam ortaya çıkıyorsa bu isim kökü olarak nitelendirilir. Fakat öyle kelimeler vardır ki, sesteş oldukları için hem isim hem de fiil olarak kullanılabilirler. İşte bu kelimelere de “sesteş kök” denilmektedir. Dikkat edilmesi gereken şey, köklerin iki anlamı arasında uzaktan yakından bir ilgi olmaması gerektiğidir.

Konuyu örneklendirecek olursak, “dal” kelimesini gördüğümüzde aklımıza ağacın dalı veya suya dalmak anlamı gelir. Bu iki anlam birbiriyle hiçbir şekilde alakalı olmadığı için bu kökler sesteş köktür. “Bin” örneğinde de bunu görebiliriz. Bu kelime bize bir şeyin üzerine çıkmak, binmek anlamı ile sayı olan 1.000’i çağrıştırır. Bu anlamlar arasında hiçbir bağlantı olmadığı için, bu kök de sesteş kök olarak kabul edilmelidir.

Türkçede ortak kök diye tabir edilen, hem isim hem de fiil olarak kullanılabilme özelliğine sahip bazı kökler bulunmaktadır. Bu köklerin iki anlamı arasında anlam ilgisi varsa, bunlar ortak kök olarak adlandırılırlar. Öncelikle “kök” kavramını açıklayalım: Bir kelimenin, anlamlı en küçük parçasına kök denir. Kökler, mutlaka kelimenin cümlede kullanıldığı anlamla bağlantılı olmalıdır. Bu konuda ayrıntılı bilgiyi “Kök nedir?” başlıklı yazımızdan alabilirsiniz.

Bir kök, eğer “-mek / -mak” eki alabiliyorsa buna fiil kökü, bu eki aldığında anlamsız oluyorsa bunlara da isim kökü denilmektedir. Bununla birlikte bazı kökler “-mek / -mak” yapım eki alsa da almasa da anlamlı olabilir. Yani hem isim hem de fiil olarak kullanılabilirler. Örneğin “barış” kelimesi. İsim olarak da fiil olarak da anlamlıdır. Dahası iki anlamı da birbirine çok yakındır. İşte bu köklerin isim ve fiil şekillerinin anlamı eğer birbirine çok yakınsa veya en azından ciddi bir anlam bağı varsa bunlara “ortak kök” denilmektedir.

Anlamları değişmeden hem isim hem fiil olabilen kökler “ortak” kök olarak adlandırılmaktadır. Bu tanımı örnekler üzerinde daha iyi anlayabilirsiniz: “Boya” kelimesini görünce “boya” ve “boya-“ kökleri aklımıza gelir. Bu iki kelimenin de anlamı ortaktır, ikisi de boya ile ilgilidir. O hâlde bu kökler ortak köktür. Veya “güven” kelimesi, hem isim hem fiil şekliyle kullanılabilir ve anlamları birbirine çok yakındır.

Bir cümlede kullanılan çekimli fiil ile fiilimsinin arasındaki farkı bulmak bazen zor olabiliyor. Aslında kip eklerini, fiil çekimini ve fiilimsi eklerini iyi bilen bir kişi için belki de anlatacaklarımız çok basit gelebilir. Fakat cümlelerde sıklıkla karıştırılan bu konunun püf noktaları hakkında açıklamalar yapmaya çalışacağım.

Çekimli fiilin ne olduğunu, cümlede fiilimsinin nasıl bulunacağını daha önce yazılarımızda anlatmıştık. Bu yazılara öncelikle bir göz atmanız, konuyu daha iyi kavramanızı sağlayabilir. Her zaman söylenen şu kuralı da hatırlatarak konu anlatımına başlıyoruz: Fiilimsiler de çekimli fiiller de fiil kök ve gövdelerine aldıkları eklerle oluşur. Fakat fiilimsiler cümlelerde isim, sıfat veya zarf görevinde kullanılırken; çekimli fiiller cümlede yine fiil olarak (yüklem) görev alırlar.

Bir çekimli fiil için “fiil + kip + şahıs” üçlüsünün bulunması şarttır. Ve bu üçlü bir aradayken bir yargı bildirir ve cümlede yüklem görevi üstlenir. Örneğin “oku-yor-sun” kelimesinde “oku-” fiil kökü bir adet kip eki (-yor) ve bir tane de şahıs eki (-sun) almıştır. Ve bu kelime zaman ve yargı bildiren bir yüklemdir. Demek ki çekimli fiiller mutlaka kip eki alırlar ve her zaman bir yargı bildirirler. Fakat fiilimsiler kesinlikle kip eki alamazlar, ayrıca yargı bildirmezler.

Fiil çekiminde, “fiil + kip + şahıs” kuralı hareket noktamızdır. Peki bu kuraldaki kip nedir? Aslında buradaki kip, fiile zaman, haber, durum, tasarlama, bildirme veya dilek anlamı kazandırmaya yarayan bir ektir. Yani fiilin geçici olarak bir anlam yüklenmesini kipler sağlar. Bu kipler sayesinde fiilin hangi zamanda yapıldığını, eylemi gerçekleştirecek kişinin niyetini anlamak mümkündür.

Türkçede çekimli fiiller genellikle cümlede yüklem olarak görev alırlar. Yüklemler ise cümlede gerçekleşen işin ne zaman yapıldığını veya çeşitli anlam özelliklerini belirler. O hâlde nasıl ki İngilizcede “simple past tense” gibi bir zaman varsa, Türkçedeki de “geçmiş zaman” cümlelerini oluşturan işte bu kip ekleridir. Örneğin “Amerika’da Irma Kasırgası çok büyük yıkımlara neden olmuş.” cümlesinin yüklemi olan “olmuş” çekimli fiilinde, “-muş” kip eki kullanılmıştır. Bu kip eki, olayın geçmiş zamanda kaldığını ve başka birinden duyulduğunu ifade etmektedir.

Kip ekleri, eklendikleri fiile göre ses uyumuna girerler. Mesela görülen geçmiş zaman eki olan “-di“, geldiği kelimenin ses yapısına göre “-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü” şekline dönüşebilir. Bu eklerden yalnızca şimdiki zaman “-yor” ekinin başka bir şekli yoktur. Bunun için bu ek ünlü uyumlarını bozar. Ayrıca tüm kip ekleri, yeni bir kelime oluşturmadığından çekim eki olarak kabul edilir.