Yüklem
Tarih: 19 Eylül 2011 | Bölüm: Cümlenin Öğeleri | Yorumlar: Yorum yok.
Yüklem, özne ile birlikte cümlenin asıl unsurudur. Cümlede iş, oluş, durum, hareket veya dönüşüm ifade eden unsurdur. Yüklemin Türkçede doğal yeri cümlenin sonundadır, ancak bazı özel durumlarda cümlenin başında veya ortasında da kullanılır. Cümlede asıl yargıyı veya hükmü üzerinde taşıyan unsurdur ve çekimli halde bulunur. Zaman, kişi ve şekil (aspekt) eklerini alarak çekimlenir ve cümleyi en büyük kelime grubu haline getirir. Özne hariç, cümlenin diğer unsurları yüklemin etki alanındadır. Bu nedenle nesne, zarf tümleci ve yer tamlayıcı ona bağlı olarak kullanılır.
Yüklem/fiil bir kelimeden oluşabildiği gibi birden fazla kelimeden (öbek) de oluşabilir. Türkçede cümle, eğer bir durumu ifade etmek için kullanılıyorsa yüklem isim soylu olur ve ek fiil (kişi eki) ile birlikte kullanılır. “Ben çok hastayım.” (hasta-y-ım)
Eğer cümle hareket ifade etmek için kullanılırsa bu durumda yüklem fiil olur ve fiil çekim ekleri alarak kullanılır. “Ben kitabı okudum.” (oku-du-m)
Cümlede kip ve zaman bildirerek yargıyı ortaya koyan temel unsurdur. Tek başına cümle özelliği gösterir. Diğer öğeler yüklemin tamamlayıcı öğeleridir. Cümlede yüklemi bulmak için herhangi bir öğeye soru soramayız. Onu çekimli durumda bulunan sözcüklerden anlarız.
Nesne
Tarih: 19 Eylül 2011 | Bölüm: Cümlenin Öğeleri | Yorumlar: Yorum yok.
Nesne, cümlede hal eklerinden belirtme ekini almış bir isimdir. Cümlede fiilin/yüklemin birinci dereceden etkilediği veya yönettiği unsurdur. Nesne, bir kelime olabileceği gibi bir kelime grubu da olabilir. Yukarıda, fiilleri geçişli ve geçişsiz olmak üzere ikiye ayırmıştık. Nesneler, geçişli fiillerle birlikte kullanılır. Geçişsiz fiillerin olduğu cümlelerde nesne bulunmaz, ancak eğer fiil ettirgenlik ekini alırsa geçişli hale gelebilir ve nesne alabilir.
Nesne, günlük dilde, ister belirtme ekini alarak kullanılsın, ister belirtme ekini yüzey yapıda almadan kullanılsın, her zaman derin yapıda belirtme pozisyonunda bulunur. Eğer nesne, yüzey yapıda ~(y)ı, -(y)i< -(y)u> -(y)ü belirtme hali eklerinden birini alırsa, bu nesne belirtili nesne olur. Cümlede belirtili nesneyi bulmak için yükleme neyi, kimi, neleri, kimleri soruları sorulur. Bu sorulara cevap veren unsur belirtili nesne görevinde kullanılmıştır. Belirtili nesne, cümlede belli veya bilinen bir varlığı gösteren, konuşucu veya dinleyici tarafından bilinen unsurdur.
Eğer nesne yüzey yapıda belirtme hali eki almadan kullanılırsa buna da belirtisiz nesne denir. Belirtisiz nesneyi bulmak için yükleme ne, kim, neler, kimler soruları sorulur. Cümlede bu sorulara cevap veren unsur veya unsurlar belirtisiz nesnedir.
Bu arada, hem derin yapıda hem de yüzey yapıda daima yalın halde bulunan özne ile yükleme (belirtme) halinde bulundan belirtisiz nesne karıştırılmamalıdır.
Dolaylı Tümleç – Yer Tamlayıcısı
Tarih: 19 Eylül 2011 | Bölüm: Cümlenin Öğeleri | Yorumlar: 14 Yorum var.
İşin, hareketin veya oluşun yapıldığı, edildiği yeri veya hareketin yönünü ifade eden isim türü kelimelerdir. Bulunma, ayrılma veya yönelme hali eklerinden birini alarak kullanılırlar. Cümlede yer tamlayıcısını bulmak için yükleme nerede, nereden veya nereye soruları sorulur, cevap veren kelime cümlede yer tamlayıcısıdır. Kaynaklarda buna dolaylı tümleç de denir. Bulunma hali hareketin nerde yapıldığını, ayrılma hali hareketin nerden doğduğunu, yönelme hali ise hareketin nereye yöneldiğini gösterir.
Yer tamlayıcısı, her zaman, mekan veya yön ifadesi taşımayabilir. Bunlarla birlikte “zaman, müddet, sür’at, tarz, miktar, derece, durum, hal, hedef, sebep, bedel, leh, aleyh, karşılaştırma, verme, bildirme, kuvvetlendirme, gaye, tercih, vasıf, şekil, devamlılık, iş, vasıta, aitlik, çıkma, terkip, ölçü, değer, görüş, nokta, nazar v.s. gibi belirtme, bulunma ve ayrılma hâllerinin taşıdığı çeşitli ifadeler biçiminde görülür.”
Yüklemin yöneldiği, bulunduğu, çıktığı yeri gösteren öğedir. Yükleme sorulan “-e”, “-de” ve “-den” hal eklerini alan sorulara aynı ekleri alarak cevap veren sözcük ya da söz öbekleri dolaylı tümleç görevinde bulunur. Soruların ve cevapların aynı ekleri alması zorunluluğu bunun diğer öğelerle karışmasına engel olur. Bunu örneklerle açıklayalım.
“Elindeki kitap ve defterleri bana verdi.” cümlesinde altı çizili öğeyi bulabilmek için yükleme “kime” sorusunu soruyoruz. Soru da cevap da aynı eki almış. Öyleyse “bana” sözü dolaylı tümleçtir.
“Sizinle ancak yaza görüşürüz.” cümlesinde altı çizili sözcük de “-e” hal ekini almıştır. Ancak bu öğeyi bulmak için yükleme “ne zaman” sorusunu soruyoruz. Görüldüğü gibi soru hal eki almadan soruluyor. Öyleyse bu, “-e” hal eki almış olmasına rağmen dolaylı tümleç değildir.
Konuşucunun isteğine veya konunun genişliğine bağlı olarak bir cümlede bir tane yer tamlayıcısı kullanılabileceği gibi bazen birden fazla da kullanılabilir. Normal olarak bir cümlede bir fiil varsa, bir yer tamlayıcısı olması gerekir. Eğer cümlede birden fazla yer tamlayıcısı varsa, bu durumda, bu kelimelerin hepsi tek bir öge olarak değerlendirilmelidir.
“Hasan eve gitti.”, “Hasan evden okula koştu.”, “Hasan evden dışarı çıktı.”, “Elden ele dolaştırıldı.”, “Ankara ‘dan İstanbul ‘a gittiler.”
Zarf Tümleci
Tarih: 19 Eylül 2011 | Bölüm: Cümlenin Öğeleri | Yorumlar: 1 Yorum var.
Bir işin, oluşun veya hareketin yapıldığı zamanı, durumu veya hareketin taşıdığı şartları, hareketin nedenini, nasıl yapıldığım bildiren isim türü kelimeler zarf tümleci olarak adlandırılır. Cümlede yükleme/ fiile en yakın unsurlardandır.
Seni yıllarca bekledim, (zaman) Sporcu hızlı koşuyordu, (durum) Elindeki silahı yavaşça vere bıraktı, (tarz) İyi çalışmadığından sınıfta kaldın, (neden) Öğrenci koşarak sınıfa girdi, (tarz)
Yüklemin zamanını, durumunu, miktarını, yönünü, koşulunu vb. bildiren öğelerdir. Bunların her biri değişik bir soruyla bulunur.
“Hava kararmadan köye inmeliyiz.” cümlesindeki altı çizili zarf “ne zaman”; “Dosta düşmana muhtaç olmadan yaşamalıyız.” cümlesinde altı çizili zarf “nasıl”; “Aldığı notlar şaşılacak kadar yüksekti.” cümlesindeki altı çizili zarf “ne kadar”; “Tek bir söz bile söylemeden içeri girdi.” cümlesindeki altı çizili zarf “nereye”; “Zamanımız kalırsa bir örnek daha çözeriz.” cümlesindeki altı çizili zarf “hangi takdirde” sorularına cevap vermişlerdir. Yükleme sorulan bu sorulara cevap veren öğeler daima zarftır. Ancak burada “nereye” sorusuna dikkat etmeliyiz. Dolaylı tümleç konusunda da söylemiştik, bu soru dolaylı tümleci de buldurur. Ancak cevabın da aynı eki alması gerekir. Örnekteki “içeri” sözü ise bu eki almamıştır. Bu özelliği, yani hal eki almadan yön bildirme özelliğini yer-yön zarfları gösterir.