Türkçe dil bilgisi kitaplarında zamirler daha çok anlamlı kelimeler sınıfında değerlendirilmiştir. Fakat zamirler bazı özellikleri açısından görevli kelimeler sınıfında yer alır. Zamir, ardında bir nesne, veya kimse kavramı olan, dolayısıyla bir adın yerini tutan kelimedir. Yani, kendisinden önceki sözcüğü tanımlamadan ve nitelemeden gösterir. Eğer zamirin öncülü bilinmiyorsa zamirin anlamı ortaya çıkmaz. Sözlüklere bakıldığında zamirlerin anlamları yerine zamirleri açıklayan bilgiler yer alır. Örneğin Büyük Türkçe Sözlük’te ben zamiri “teklik birinci kişiyi gösteren söz” biçiminde tanımlanır. Bu durum zamirlerin görevli kelime özellikleri taşımasından kaynaklanmaktadır.
İsim olmadıkları halde isim gibi kullanılan bu sözcüklere zamir diyoruz. Cümle içinde zamirin karşıladığı isim ya da söz öbeği bilinmiyorsa, cümle belirsiz bir anlam taşır. Zamirler değişik bölümlere ayrılır. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz:
1. Şahıs zamirleri
2. Dönüşlülük zamiri
3. İşaret zamirleri
4. Belgisiz zamirler
5. Soru zamirleri
Zamirler, sayı bakımından sınırlı sayıdadır ve her konuşmacı için aynı biçim kullanılır. Zamirler, isimler gibi çekim eki alırlar. Bu açıdan isim gibi işlev görürler. Cümledeki fonksiyonları da isimler gibidir. Dönüşlülük zamirinin bağlantılı olduğu kelimeyi ifade eder. “Zamirin, ardında olan ve az, veya çok önceden bilinen nesne, veya kimseye öncül deriz.”
Tarihsel olarak bakıldığında ise durumun farklı olmadığı görülür. Küçük ses değişme.leri dışında zamirlerin köklerinde büyük değişikliklerin meydana geldiği görülmez. Zamirler, dilin akışı içinde eskiden beri fazla bir değişikliğe uğramadan kulianılagelmiş olup, Türkçede değişmeyen bir söz bölüğüdür.
Zamirler türetim açısından diğer kelime türlerinden (isim, sıfat, fiil, zarf) ayrılır, (sim, sıfat, zarf ve fiillerle Türkçenin zengin ek sistemi sayesinde yeni anlamlı pek çok kelime oluşturulabilmektedir. Fakat zamirlerin türet ime girmesi pek mümkün değildir. Az da olsa bazı zamirlerden türetilmiş kelimeler de vardır: benimse-, benlik, bencil, senli benli vb. Fakat bu kelimelerin yeni anlamlarında zamir anlamı hissedilmez.
Türkçede zamirlerin diğer kelime çeşitlerinden görev açısından ayrılmalarını en iyi dönüşlülük zamiri özetler. Dönüşlülük zamirinin öncülü basit cümlede ana cümle içinde kalırken bileşik cümlelerde iç cümlenin dışına da taşabilmektedir. Aşağıdaki örnekler bunu gösterir:
a) Ahmet Bey kendine daha geniş bir daire buldu.
b) Ahmet Bey [kendisinin işten atılacağını] biliyor.
(a) örneğinde yer alan dönüşlülük zamirinin öncülü, cümlenin öznesi olan Ahmet ‘tir. Diğer örnekte ise iç cümlede yer alan kendi sözcüğünün öncülü ana cümlenin bir unsuru olan Ahmet Bey’dir. Dönüşlülük zamirinin cümle içindeki bu tür ilişkileri zamirlerin görevli kelime olduğunu desteklemektedir.
Zamir türlerini aşağıda beş başlık altında inceleyebiliriz:
1. Şahıs (kişi) Zamirleri: Şahıs isimlerinin yerine geçen zamirlerdir. Dilimizde altı şahıs olduğuna göre altı tane şahıs zamiri var demektir. “Ben biliyorum.“, “Sen biliyorsun.“, “O biliyor.“, “Biz biliyoruz.“, “Siz biliyorsunuz.“, “Onlar biliyorlar.”
2. Dönüşlülük Zamiri: Bu zamir “kendi” sözcüğüdür. Şahıs isimlerinin yerine geçebileceği gibi hayvan isimlerinin ya da cansız varlıkların isimlerinin yerine de geçebilir. Çoğu zaman ek alarak kullanılır.
“Kendim, kendin, kendi, kendimiz, kendiniz, kendileri” şeklinde “Bu işi kendin başarabilirsin.” örneğinde görüldüğü üzere cümle içerisinde kullanılırlar. Bu sözcüklerde “kendi” adının sonuna gelen ekler dönüşlülük zamirinin hangi şahsı ifade ettiğini gösterir. Dönüşlülük zamirinin en önemli özelliği, diğer zamirlerle beraber kullanılabilmesidir. Böyle durumlarda zamir, pekiştirme anlamı taşır. “Bu soruyu ben kendim çözdüm.” cümlesinde hem “ben” hem “kendim” zamirleri kullanılmış; böylece “ben” zamirinin anlamı kuvvetlendirilmiştir.
3. İşaret Zamirleri: İsimleri, yerlerini işaret ederek karşılayan zamirlerdir. Bunlar işaret sıfatının zamirleşmesiyle oluşmuştur.
“Bu geldi.“, “Şu satıldı.“, “O gidecek.“, “Bunlar alındı.“, “Şunlar çağrıldı.“, “Onlar beğenildi.” cümlelerinde altı çizili sözcükler işaret zamirleridir. Burada üçüncü tekil şahıs için kullanılan “o” zamiriyle, işaret zamiri olan “o” zamirini karıştırmayalım. Şahıs zamirleri sadece şahıslarda kullanılır.
“O, ders çalışıyor.” cümlesinde şahıs zamiri olan “o” sözü “O, demirden yapılmış.” cümlesinde insan olamayacağından işaret zamiri olmuştur. Ancak işaret zamirleri insanlar için de kullanılabilir. “Bu benim kardeşim, şu da onun arkadaşı.” cümlesinde altı çizili zamirler işaret zamiri oldukları halde şahıs isimlerinin yerlerine geçmiş. Bu durumda “o” işaret zamirinin de insanı karşılayacağı düşünülebilir. Örneğin sınıfta işaret ederek, “Bu, tembel; şu, biraz çalışkan; o, sınıfın en iyisi.” dersek “o” işaret zamiridir. Çünkü “o” şahıs zamiri sözü edilen kişinin yanımızda olmadığı yani bizim onu görmediğimiz durumlarda kullanılır.
Bunların dışında işaret bildiren başka zamirler de vardır. Ancak bunların yapısı biraz farklıdır. “Burası eskiden boştu.“, “Şurası sizin ev miydi?“, “Orası pek hoşuma gitmedi.“, “Buraları bize aitti.“, “Şuraları temizleyin.“, “Oraları unuttum bile ben.” cümlelerinde altı çizili sözcükler de işaret zamirleridir. Bunların dışında, “Bu kitap benim, öteki senin.” cümlesindeki altı çizili zamir gibi daha birkaç işaret zamiri de vardır.
4. Belgisiz Zamirler: İsimleri, tam olarak belli olmayan bir nicelik yönünden belirten belgisiz sıfatlar, isimler düşünce onları karşılar ve belgisiz zamir olur. “Bazı insanlar çalışkandır.” cümlesinde altı çizili sıfat; “Bazıları çalışkandır.” cümlesinde zamir olur. Çünkü “insanlar” isminin yerine geçer. Bunu birkaç örnekte daha gösterelim.
“Birçok öğrenci bu konuyu bilmez.” (sıfat); “Birçoğu bu konuyu bilmez.” (zamir); “Hiçbir kalemi beğenmedim.” (sıfat); “Hiçbirini beğenmedim.” (zamir); “Birkaç yaşlı parkta oturuyordu.” (sıfat); “Birkaçı parkta oturuyordu.” (zamir)
Sıfat olarak kullanılmayan belgisiz zamirler de vardır:
Herkes senin burada olduğunu sanıyordu.
Kimse ben haber vermeden içeri girmesin.
Hepsi de çok ucuz fiyata satılmış.
Bu cümlelerdeki altı çizili sözcükler sadece zamir olarak kullanılabilir.
5. Soru Zamirleri: İsimlerin yerlerine soru yoluyla geçen sözcüklerdir. Bu sözcüklerin yerine, sorduğu isimler getirilebilir. “Bu çiçeği sana arkadaşından başka kim getirir?” cümlesinde altı çizili söz, çiçeği getiren kişinin isminin yerine kullanılmıştır. Bu kişinin ismini “kim” zamirinin yerine koyabiliriz.
Çarşıdan ne aldın?
Nerede oturuyorsunuz?
Hangisi önce geldi?
Kaçı bizimle gelecek?
Zamirler, kendileri gibi ismin yerine geçen adlaşmış sıfatlarla karıştırılmamalıdır. Bunların ikisi de ismin yerine geçiyor. Ancak zamirler isimlerin herhangi bir niteliğini bildirmediği halde adlaşmış sıfatlar ismi niteliğiyle beraber karşılar.
Bu kadın dün de gelmişti.
Yaşlı kadın dün de gelmişti.
Bu cümlelerde altı çizili sözlerin ikisi de sıfattır. Birincisi işaret sıfatı, ikincisi ise niteleme sıfatıdır. Bu sıfatların belirttiği “kadın” isimleri cümleden çıkarılırsa, “Bu dün de gelmişti.”, “Yaşlı dün de gelmişti.” şekline gelen cümlelerde altı çizili sözler ismin yerine geçmişlerdir. Bu sözcüklerin anlamlarına baktığımızda “bu” sözcüğünün, yerine geçtiği ismin niteliğini bildirmediğini, “yaşlı” sözcüğünün ise bildirdiğini görüyoruz. Öyleyse birincisi zamir, ikincisi adlaşmış sıfattır.
Sayılı üyesi olan zamirlerin kişi, işaret, soru, belirsizlik, dönüşlülük ve işteşlik gibi çeşitleri vardır. Kişi zamirleri ben (konuşan), sen (kendisiyle konuşulan), o (kendisinden bahsedilen) ve bunların çokluk biçimleri biz siz, onlar’dır. Bu, şu, o, bunlar, şunlar ve onlar işaret zamirleridir. Bu zamirler işaret yoluyla isimlerin yerine geçer. Bunda, şunda, onda vb. örneklerde olduğu gibi eklemede zamir M’Sİ ortaya çıkar. Soru zamirleri ise kim, ne, hangisi vb. kelimelerdir. Belirsizlik zamirleri için kimse, bazısı, başkası, hepsi, herkes, hepimiz vb. kelimeler verilebilir. Türkçede dönüşlülük zamiri kendi, işteşlik zamiri ise birbiri sözcüğüyle sağlanmaktadır. Dönüşlülük ve işteşlik zamiriyle kişi zamirleri arasındaki fark gönderme yapmayla /öncülleriyle ilgilidir. Kişi zamirlerinin öncülü yani gönderme yaptığı yer aynı cümlede olmak zorunda değildir. Birkaç cümle önceki veya bir sayfa önceki bir isme gönderme yapabilir. Diğer taraftan dönüşlülük ve işteşlik zamirinin öncülü, yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi, genellikle aynı cümle içinde bulunur.
Zamirlerle ilgili belirtilmesi gereken son özellikler zamirlerin cümlede özne olarak kullanılması ve edatlarla birleşmesiyle ilgilidir. Çoğu durumda yüklemdeki kişi ekinin varlığı zamirle kurulan özneyi gizlemeyi gerektirir. Eğer özne çeşitli amaçlarla vurgulanmak isteniyorsa cümlede yer alır. Edatlar isimlere yalın (dev kadar) ve çeşitli durum ekleriyle (eve doğru) bağlanabilir. Fakat zamirler edatlara bağlanırken durum eki ister: senin için, bizim gibi, onun kadar; bana göre, bize kadar vb.