Cümledeki yüklem nasıl bulunur, kolay yoldan yüklem nasıl tespit edilir bu yazıda öğreneceksiniz. Yüklemi bulmak, karışık ve zor bir şey olarak görünse de, bu belki de Türkçenin dil bilgisi konularındaki en kolay kısımdır. Aşağıda gösterilen yöntemlerden yararlanarak cümlenin yüklemini akılda kalıcı ve en kolay biçimde bulmanız mümkündür.
İş, oluş, hareket, olay ve yargı bildirir. Yani o cümlede ifade edilen asıl anlamı karşılayan kelime veya kelime grubu yüklemdir. Genelde fiil olmak üzere, bazen isimler de yüklem olabilir. Ayrıca yüklemler genellikle sonda bulunur. Yüklem cümlenin temel öğesidir, geriye kalan bütün öğeler onun yardımcısıdır.
Cümlenin öğeleri bulunurken, en başta yüklem bulunur ve kalan bütün öğeler yükleme sorulan sorularla bulunur. Onun için bir cümlenin önce “Burada olan olay ne, yargı bildiren sözcük hangisi?” diye sorarak ve aşağıda tarif edilen yöntemleri kullanarak yüklemini bulmak, daha sonra diğer öğeleri göstermek gerekir.
Yüklem, isim de olsa, fiil de olsa mutlaka bir “yargı” ifade etmelidir. Gerçekleşen bir iş, oluş, hareket veya var olan bir durum gösterilmiyorsa, o sözcüğün yüklem olması mümkün değildir.
Örnek: “Kontrolü kaybeden araç bariyerlere çarptı.” cümlesinde bütün anlamı üzerinde toplayan ve yargı içeren sözcük “çarptı” çekimli fiilidir. Bu nedenle o kelime yüklem olarak kabul edilir.
Önemli Bilgi: Bir cümle sadece yüklemden oluşabilir. Bir cümlede özne ve yüklem cümlenin “temel” öğesidir, geri kalan bütün öğeler (dolaylı tümleç, zarf tümleci, nesne) “yardımcı” öğe olarak kabul edilir.
Örnek: “Kabul etti.” cümlesi sadece yüklemden oluşmaktadır. “Kabul et-” birleşik fiildir ve ayrılmaz. Bunun için yüklem, tek başına cümle oluşturmuştur. Görüldüğü üzere yüklemin cümle yapmak için başka hiçbir öğeye ihtiyacı yoktur. Sadece anlamı güçlendirmek için yardımcı öğeler gelirler. Şimdi o cümleyi diğer öğelerle birlikte verelim:
“Erkan, yarın toplantıya gelmeyi kabul etti.”
–Özne – Zarf T. —Belirtili Nesne — Yüklem
Önemli Bilgi: Cümlede yüklem bazen sonda olmayabilir. O zaman yüklemi bulmak zor gibi görünse de, çok kolay bir yöntemi bulunmaktadır. Yüklemi cümleden çıkardığınızda geriye sadece arka arkaya sıralanan anlamsız sözcükler kalır. Yani cümlenin anlamı tamamlanamaz. Bu nedenle bir sözcüğü veya sözcük grubunu cümleden çıkardığınızda hâlâ anlamlı bir cümle kalıyorsa, o yüklem olamaz. Ama çıkardığınız sözcük veya sözcük grubundan sonra kalan kelimeler bir anlam ifade etmiyorsa, çıkarılan kelimeler yüklemdir.
Örnek: “Bu sabah Marmaris’te sel felaketi yaşandı.”
———— Zarf T. — Dolaylı T. —- B’siz N. —Yüklem
Yukarıdaki cümleden “Marmaris’te” dolaylı tümlecini çıkardığımızda, “Bu sabah sel felaketi yaşandı.” cümlesi kalır. Bu cümle gayet mantıklı ve anlamlı bir cümledir. O hâlde bu yüklem olamaz. Yüklem dışındaki hangi öğeyi atarsanız atın, geriye anlamlı cümle kalır; fakat “yaşandı” yüklemini cümleden attığımızda; “Bu sabah Marmaris’te sel felâketi” gibi sadece arka arkaya sıralanmış kelimeler kalır ve herhangi bir yargı bildirmez, cümlenin anlamı eksik kalır. İşte yüklemi bulmak bu kadar kolaydır. :)
Önemli Bilgi: Birleşik sözcükler, deyimler ve tamlamalar yüklem olduğunda kesinlikle birlikte yüklem olarak kabul edilir. Yani sözcükler parçalanamaz, farklı farklı gösterilemez.
Örnek: “Sorduğu sorulara yanıt alamayınca gözden düştü.” cümlesinde yüklem “gözden düş-” deyimidir. Bu cümlenin yüklemini “düştü” çekimli fiili olarak alıp, sonra yükleme “Nereden düştü?” sorusunu sorarak “gözden” cevabını bulmak ve bunu dolaylı tümleç olarak kabul etmek kesinlikle yanlıştır. Bu cümlenin yüklemi “gözden düştü” olarak kabul edilmelidir ve sorular “Neden gözden düştü?” (sorduğu sorulara yanıt alamayınca), “Kim gözden düştü?” (O) şeklinde sorulmalıdır.
Önemli Bilgi: Bir cümlenin yüklemi fiil olabildiği gibi, isim de olabilir. Yani yüklem her zaman fiil olmak zorunda değildir. İsimler “ek fiil” alarak yüklem olarak kullanılabilir. Yüklemi isim olan cümlelere “isim cümlesi“, yüklemi fiil olan cümlelere ise “fiil cümlesi” denilmektedir.
Örnek: “En sevdiğim renk mavidir.”
“Beni dinlendiren tek şey kitaptır.”
“Adamın amacı Cumhurbaşkanı’na ulaşmakmış.”
“Bu elimizdeki son akıllı telefondu.”
Önemli Bilgi: Yüklem her zaman sonda olmak zorunda değildir. Ölçünlü Türkçede kurallı cümlelerin yüklemi her zaman sonda bulunur. Fakat özellikle şiirsel anlatımlarda kullanılan devrik cümlelerde yüklem başta veya ortada olabilir.
Örnek: “Sanki sende kaldı bir yarım.”
“Bir kuş uçuyor uzaklara doğru.”
“Şimdi seni bekliyorum nemli gözlerle.”
Önemli Bilgi: Cümle içindeki fiilimsiler, yüklemle karıştırılmamalıdır. Fiilimsiler cümlede kendisine bağlı yan cümlecikler oluştururlar. Sıfat-fiiller ve zarf-fiiller kesinlikle yüklem olarak kullanılamaz. Fakat bazı isim-fiiller, ek-fiil alarak cümlede yüklem görevinde kullanılabilir. Bunun dışında eğer cümlede ek-fiil almış bir yüklem yoksa, cümle içerisindeki fiilimsilerin yüklem olması mümkün değildir.
Örnek: “Patlamayı duyunca hemen oradan uzaklaştık.” cümlesinde “duyunca” zarf-fiildir; fakat cümlenin yüklemi “uzaklaştık” çekimli fiilidir.
“Ayaküstü resim çizen adam çok dikkat çekti.” cümlesinde “çizen” sıfat-fiildir; fakat cümlenin yüklemi “dikkat çekti” çekimli fiilidir.
“İnsanın yüreğini doyuran şey, bazen bir gülümsemedir.” cümlesinde ise iki tane fiilimsi vardır. “Doyuran” sıfat-fiili, yukarıda söylendiği üzere hiçbir zaman yüklem olamazken; “gülümseme” sözcüğündeki “+mA” ekini alarak oluşan isim-fiil, ek fiil alarak yüklem olmuştur.
Orkun KUTLU
