Varyasyon doğal dillerde, dilin kullanıldığı her ortamda kolayca gözlenebilen basit bir dil gerçeğidir. İletişim değeri, yapısı ve kökeni bakımından aynı olan eve gidiyor, eve gidiyo, eve gediyoru cümlelerinden ilki standart yazı diline, ikincisi konuşma diline, üçüncüsü ise bir yerel ağza aittir. Verilen her üç cümle de dil bilgisi bakımından doğrudur. Ama kuralcı açıdan bakarak ilkinin “en” doğru biçim, sonrakilerin ise belli durumlar için kabul edilebilir olduğuna karar vermekteyiz.
Buna göre ilk cümle her şeyiyle yazılı “standart Türkçenin” kurallarına uyarken, ikincisi düşmüş olan M sesinden ötürü konuşma dili için kabul edilebilir durumdadır, ama standart yazım açısından yanlıştır. Üçüncü örnek ise fiilin ilk hecesindeki kapalı “e” ve şimdiki zaman ekinin sonundaki henüz düşmemiş “u” ünlüsü nedeniyle hem standart yazı dili hem de konuşma dili açısından yanlış olmakla birlikte yerel ağızların bazıları için kabul edilebilir, yerel standarda uygun bir cümledir.
Bir metin oluşturulurken dil bilgisi, normatif bilgi ve davranış bilgisi olmak üzere üç konuda bilgiye ihtiyaç duyulur. Bunlardan dil bilgisi, belli bir /amanda var olan dil kuralları ve söz varlığı hakkındaki bilgiyi içine alır. Varyantlara has farklar ve başka dillerin yapısına ilişkin bilgi de buraya dahildir. Aktif olarak kullanılan bilgi yanında dil yapılarına dair pasif bilgi de söz konusudur. Bu bilgi, yazılı ve sözlü dilde kabul edilebilir ve mantıklı cümleler kurmaya ve anlamaya yardımcı olur. Normatif bilgi ise bir dilde gerçekten mümkün olan ve günlük hayatta gerçekleşen biçimler ve örnekler hakkındaki bilgiyi kapsar.
Somut konuşurlar ve konuşur gruplarıyla okullar, mahkemeler, gazeteler, medya organları, yayınevleri gibi resmi veya yarı resmi kurum ve kuruluşlar normatif bilginin yaygınlaşmasını sağlarlar. Davranış bilgisi ise konuşurun dilsel davranış gerektiren duruma uygun düşecek, iletişim modelleri ve dilsel ifadeler; nerede, neyin kabul edilebilir olduğu konusundaki bilgisidir. Yukarıda verilen Türkçe cümlelerin değerlendirilmesinde de bu üç bilgi rol oynamıştır. Bu üç konudaki bilgi çeşitli nedenlerle farklı biçimlerde ortaya çıkar ve dildeki varyasyonu meydana getirir. “Dilin her seferinde bir dil bilgisi, normatif bilgi ve davranış bilgisinin uygun düştüğü sosyal ve işlevsel açıdan farklı gerçekleşme biçimlerinin incelenmesi” toplumsal dilbilimin ilgi alanına girer.
Dilin değişken olması, varyasyonun keyfi olduğu anlamına gelmez. Varyasyon belli kurallar çerçevesinde ortaya çıkar. Örnek olarak bir sesin söylenişinde, eklerin yapısında, söz dizimi kurallarının gerçekleşmesinde farklılık olabilir, ama bunlar kuralsız, her şey istendiği gibi olabilir anlamında serbest olamazlar. Örnek olarak e sesi, anlamsal bir değişme olmadan ancak yine e sesi olarak anlaşılacak biçimde değişebilir. Farklı söyleyişler, e’nin anlam ayırıcı olmayan alt biçimleri olabilir.
Aynı şekilde isme gelen ekler fiile, fiile gelen ekler isme, son çekim ekleri başa getirilemez, eklerin sırası rastgele değiştirilemez. Söz diziminde sınırlı sayıda devrik yapı mümkünken, güzel hava dizilişi hava güzel şeklinde olamaz vb. Dillerin kendilerine özgü yapısal kuralları vardır. Bir dile ait bir öge, ancak o dile özgü kurallara uyduğu müddetçe “doğru” olabilir.