Oluşumları sırasında ses yolu açık bulunan, bu nedenle herhangi bir engelle karşılaşmayan, takıntıya uğramayan seslere ünlü denir. Ünlüler Türkçede tek başlarına söylenebilen ve hece kurabilen seslerdir: o, a-cı, ö-de-mek, i-ki vb. İstanbul ağzına dayalı ölçünlü Türkiye Türkçesinde 8 ünlü sesbirim vardır ve bunlar alfabede birer harfle gösterilir: /a/, /e/, /ı/, /i/, /o/, /ö/, /u/, /ü/. Türkçede ünlülerin söyleyişte farklılaşan ancak anlam ayırt etmeyen ses değişkeleri (allofon) olmakla birlikte, bunlar yazıda ayrı işaretlerle gösterilmez: [á], [ė] vb.
Ünlülerin belli başlı özellikleri şunlardır:
– Ağzın açık durumunda (yani ses yolu açıkken), hiçbir engelle karşılaşmadan çıkan seslerdir.
– Tek başlarına ve uzun ünlü gibi (iki ünlü değerinde) telâffuz edilirler.
– Türkçede 8 tane ünlü vardır: a e ı i o ö u ü
– Kalın ünlüler, dilin geriye çekilmesiyle; ince ünlüler, dilin ileri doğru itilmesiyle oluşur.
– Dudaklar düz durumdayken çıkan ünlüler düz; büzülüp yuvarlaklaşmış durumdayken çıkan ünlüler de yuvarlak ünlüdür.
– Alt çenenin açık ve ağız boşluğunun geniş durumunda çıkan ünlüler geniş; alt çene az açık ve ağız boşluğu darken çıkan ünlüler de dar ünlüdür.
Ayrıca kimi yayınlarda anlam ayırıcılığı söz konusu edilen bir ön a sesi vardır, yar “uçurum“, yar “sevgili“. Bu ünlülerden bazılarının özellikle yabancı dillerden kopyalanan kelimelerde uzun şekillerine de rastlanır: /a: /, /e: /, /i: /, /u: / gibi. Türkçedeki ünlü sesbirimler çeşitli ölçülere göre sınıflandırılır:
1. Oluşum/Boğumlanma Noktalarına Göre: Ağız boşluğunun ön kısmında oluşan ünlülere ön ünlü, arka kısmında oluşanlara ise art ünlü denir. Kaynaklarda art ünlüler için kalın, ön ünlüler için ince terimleri de kullanılır. Ön ünlüler oluşurken dil ileri doğru itilirken, art ünlülerin oluşumunda geriye çekilir. Ön ünlüler /e/, /i/, /ö/, /ü/, art ünlüler ise /a/, /ı/, /o/, /u/ sesleridir.
2. Dudakların Durumuna Göre: Ünlüler oluşurken dudaklar ya büzülüp yuvarlaklaşır veya serbest kalır. Ünlüler bu açıdan iki gruba ayrılır: düz ünlüler ve yuvarlak ünlüler. Türkçedeki düz ünlüler /a/, /e/, /ı/, /i/; yuvarlak ünlüler /o/, /ö/, /u/, /ü/ sesbirimleridir.
3. Ağız Boşluğunun Durumuna Göre: Ünlülerin sınıflandırılmasında kullanılan ölçütlerden biri de çene açısı ve ağız boşluğunun genişliğidir. Oluşumları sırasında alt çenenin aşağı doğru hareket ederek ağız boşluğunu genişlettiği ünlülere geniş (açık) ünlü denir. Türkçede geniş ünlüler /a/, /e/, /o/, /ö/ sesleridir. Dar (kapalı) ünlüler ise oluşumlarında çene açısı ve ağız boşluğu dar olan ünlülerdir: /ı/, /i/, /u/, /ü/.
4. Sesin Süresine Göre: Ünlüler süre bakımından iki temel kategoride incelenir: uzun ünlüler ve kısa ünlüler. Türkiye Türkçesindeki uzun ünlüler çoğunlukla yabancı kökenli kelimelerde karşımıza çıkar: amir (a.mir) memur (me.mur), mide (mi.de), hâlâ (ha:la:), suret (su:ret), buse (bu:se) vb. Türkçede ünlü uzunlukları kopya kelimelerde fonemiktir, anlam ayırt eder: alem-âlem, hakim- hâkim, katil- katil (ka.til), adet-âdet, şura-şûra vb. Yabancı kökenli kelimelerden bazılarında uzunluk birincil iken bazılarında telâfi uzunluğu olarak karşımıza çıkar. Türkçe kökenli kelimelerdeki uzunluklar ise çoğunlukla ses olaylarıyla ilgilidir: dağ (da:), bağlamak (ba:lamak), öğrenmek (ö:renmek), doğru (do:ru), ağabey (a:bi/a:bi:); baş üstüne (ba:ş üstüne), var olmak (va:r olmak). Yabancı kökenli kelimelerdeki uzunluklardan bazıları yazıda ünlü üzerine düzeltme işareti konarak gösterilir: â, î, û.
Yukarıda açıklanan ölçütlerden ilk üçü dikkate alınarak Türkçenin ünlüleri şöyle bir çizelgede gösterilebilir:
Bu tabloya göre ünlülerin özellikleri şöyle de ifade edilebilir:
/a/: art, düz, geniş ünlü
/o/: art, yuvarlak, geniş ünlü
/ı/: art, düz, dar ünlü
/ö/: ön, yuvarlak, geniş ünlü
/e/: ön, düz, geniş ünlü
/u/: art, yuvarlak, dar ünlü
/i/: ön, düz, dar ünlü
/ü/: ön, yuvarlak, dar ünlü
Uzun Ünlü: Kökeni Türkçe olan kelimelerde uzun ünlü yoktur. Uzun ünlü, Arapça ve Farsçadan Türkçeye giren kelimelerde görülür: şair (şa:ir), numune (numu:ne), iman (i:man). Bu örneklerde iki noktadan önceki harfin gösterdiği ses uzun ünlüdür ve uzun söylenir. Ancak, birçok kelimede uzun ünlü kısalmıştır: beyaz, hiç, rahat, ruh. Bu örneklerdeki koyu harflerle belirtilen sesler, alındıkları dilde uzun oldukları hâlde Türkçede kısa söylenir.
Uzun ünlülü kapalı hecelerle biten kelimeler ünlüyle başlayan ek aldıklarında veya yardımcı fiillerle kullanıldıklarında, açık duruma dönüşen hecenin ünlüsündeki uzunluk, ayraç içerisindeki söyleyişte gösterildiği gibi çoğunlukla yeniden ortaya çıkar: esas / esasen (esa:sen); hayat / hayatı (haya:tı); kanun / kanuni (ka:nu:ni); ruh / ruhum (ru:hum); usul / usulü (usu:lü); vicdan / vicdanen (vicda:nen); ahbap olmak (ahba:b olmak), hitap etmek (hita:b etmek). Bazı örneklerde bu durumda da kısalma görülür: beyaz / beyazı, can / canım, kitap / kitaba, meydan / meydana.
Uzun ünlüler, genellikle yazıda gösterilmez: adalet (ada:let), badem (ba:dem), beraber (bera:ber), idare (ida:re), ifade (ifa:de), işaret (işa:ret), kaide (ka:ide), numune (numu:ne), rica (rica), şair (şa:ir), şive (şi:ve), şube (şu:be), vali (va:li), vefa (vefa).
Ünlemlerde ünlemin şiddetini ve hecenin uzunluğunu ifade etmek üzere iki veya üç ünlü yan yana gelebilir: ooh, aaah. Bu tür örneklerde ünlüler ayrı ayrı değil uzun olarak söylenir.
Ünlülerin kullanımıyla ilgili bazı kurallar:
– Türkçede iki ünlü yan yana bulunmaz. İki ünlünün yan yana olduğu kelimeler kesinlikle Türkçe değildir:
ÖRN: Saat, kanaat, şecaat, maarif, aile, kaide, mail, miat, dair, Siirt, buut (boyut), fiil…
– Kökeni Türkçe olan kelimelerde uzun ünlü yoktur. Uzun ünlü, Arapça ve Farsçadan dilimize giren kelimelerde vardır. (şair, numune, iman (şa:ir, numu:ne, i:man) Ancak Türkçede uzun ünlü bulunmadığı için birçok yabancı kelimedeki uzun ünlüler Türkçede kısa telâffuz edilir. (beyaz, hiç, rahat) Bazen bu kelimelere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde uzunluk tekrar ortaya çıkar. esas>esası, hayat>hayatı, kanun>kanunen… (esa:sı, haya:tı, kanu:nen) Bazı örneklerde uzunluk ek getirildiğinde de ortaya çıkmaz. (beyaz>beyazı, can>canım)
– Uzun ünlüler belli durumlar dışında gösterilmez.
Gösterilmeyenlere örn.: adalet, badem, beraber, şive, şube;
Gösterilenlere örn.: âdet, yâr, âlem, şûra, hâlâ…
– Eski yazıdan çeviri yapılan bilimsel metinlerde uzun ünlüler özel işaretlerle gösterilebilir: a, u
– Türkçede İngilizce by, gibi ünlü bulundurmayan kelime (kısaltmalar hariç) yoktur.
– Türkçe kelimelerde birinci heceden sonraki hecelerde o ve ö ünlüleri bulunmaz.