Türkçenin tarihi gelişim süreci içinde söz varlığında meydana gelen değişiklikleri, Türk dilinin genel nitelikleriyle birlikte yorumladığımızda ortaya çıkan özellikleri –daha ayrıntılı biçimde işlemeden önce– şu maddeler hâlinde sıralayabiliriz:
1. Türkçe çok sistemli bir türetme ve birleştirme gücüne sahip olduğundan, somut ve soyut kavramların ifadesi için söz varlığında birçok sözcük bulundurmaktadır. En eski dönemlerden beri kavramlaştırma, Türkçenin düzenli yapısı sayesinde süregelmiştir.
2. Türklerin çok geniş bir coğrafyada, birçok milletle ilişki kurması Türkçenin de yabancı dillerle etkileşime geçmesine neden olmuştur. Türk dili, genellikle yabancı etkiler karşısında kendini koruyamamış ve bunun sonucunda yerli sözcüklerin yerine yabancı sözcükler kullanılır hâle gelmiştir.
3. Türk dilindeki temel sözcükler, söz varlığında değişmeler yaşanmasına rağmen büyük oranda korunmuş ve bugüne kadar taşınmıştır. Ayrıca temel söz varlığı ögeleri, ses değişikliklerine uğramış hâlleriyle de olsa neredeyse tüm Türk lehçelerinde ortaktır.
4. Türkçe, daha çok doğadaki somut varlıklardan hareketle kavramlaştırılan canlı bir söz varlığına sahiptir. Türkler doğal çevreye çok önem verdikleri için, dış dünyadaki somut nesneleri ve soyut kavramları içselleştirirken bu doğal çevredeki somut varlıkları hareket noktası kabul etmişlerdir. Bu nedenle soyut kavramların da zihinde canlandırılması daha kolaydır.
5. Dünya dillerinin çoğunda bulunmayan ikilemeler, Türkçede anlatımı güçlü kılmak için sıkça kullanılan kalıplaşmış bir söz varlığı ögesidir. İkilemeler, zihindeki duygu ve düşüncenin daha etkili bir biçimde ifade edilmesini sağladığı gibi; artık kullanılmaz olmuş bazı söz varlığı ögelerini de saklayabilmektedir.
6. Türkçede eski dönemlerden beri bir sözcüğün birden fazla anlamı karşıladığı görülmektedir. Bu durum, Türk dilinin günümüzde “Türkçe esnek bir dildir.” şeklinde değerlendirilmesinde etkili olmuştur. Fakat Türkçenin bu özelliği, anlatım inceliklerine göre sözcük seçme olanağı tanıdığından ve Türk dilinin yaşını belirlemede hareket noktası oluşturması açısından önemlidir.
7. Türkçede bir sözcüğün birden çok anlamı ifade ettiği gibi, birden çok sözcüğün aynı anlamı ifade etmek için kullanıldığı da görülmektedir. Bu da anlatıma güç kazandıran önemli bir özelliktir.
8. Türkçede eylem köklerinin, zamirlerin ve sayıların neredeyse tamamı Türkçe kökenlidir. Türkçenin söz varlığındaki alıntı sözcüklerin büyük çoğunluğunu isimler oluşturmaktadır. Eski Türkçedeki “biti-” fiili gibi alıntı olduğu düşünülen birkaç istisna sözcüğün dışında Türk dilindeki eylem köklerinin tümü Türkçedir. Ayrıca zamirlerin büyük çoğunluğu ile milyon, milyar, trilyon gibi çok büyük sayıların dışında kalan sayıların tümü Türkçe kökenlidir.
9. Türkler dünya üzerinde geniş bir coğrafyaya dağıldığı için, Türkçenin birçok lehçesi ve bu lehçelere bağlı yerel konuşma özelliği gösteren ağızları bulunmaktadır. Bugün bazı lehçelerde unutulup artık kullanılmayan sözcükler, ağızlarda veya başka lehçelerde yaşamaktadır.
Yavuz TANYERİ