Bir dilin başka dillerden kelimeler ödünçlemesi, alıntı yapması kaçınılmazdır. Çünkü uygarlığın gelişmesiyle, insanlar arasındaki iletişim artmış ve insanlar çok yeni eşyalar / kavramlarla karşılaşmaktadır. Karşılaştıkları yeni eşyalar ve kavramları adlandırmak için ya dilin kendi imkânlarından yararlanılır ya da hazır bulunan sözcüklerden doğrudan alıntı yapılır. Eski Türkçenin söz varlığında da bulunduğu hâlde, bazı kavramların yabancı dillerden alınan sözcüklerle karşılanması nedeniyle Türkçe kökenli sözcüklerin bir kısmı unutulmuş, bugün kullanılmaz hâle gelmiştir.
Eski Türkçede “hastalık” anlamına gelen “ig” (AY, 614, 4) sözcüğü, o dönemde de Türkçenin işlek ekleriyle “iglig” (hasta), “igsiz” (sağlam, hastalıksız) ve “igle-” (hastalanmak) biçimlerinde türetilerek kullanılmıştır. Hastalık anlamına gelen “kem” veya ilaç anlamına gelen “ot” ve “em” sözcükleri de, tıpkı “ig” sözcüğü gibi Karahanlı dönemine kadar kullanılan Türkçe kökenli sözcüklerdir. Ayrıca “ot” kökünden türetilen “otacı” sözcüğü “doktor, hekim”; “em” kökünden türetilen “emci” sözcüğü ise “eczane” anlamında kullanılmıştır.
Farsçadan Türkçeye giren “ciğer” sözcüğünün “akciğer” ve “karaciğer” biçimleriyle söz varlığına eklenmesi sonucunda Eski Türkçede ve bugün yaşayan Türk lehçelerinin çoğunda “ciğer” anlamında kullanılan “öpke” (öfke) sözcüğü unutulmuştur. Bu örnekler, temel sözcüklerin bile terk edilerek yabancı kökenli sözcüklerin kullanıldığını gösterdiği için önemlidir.
Unutulan sözcüklerin bir kısmı, yaşayan Türk lehçelerinde kullanılmaktadır. Örneğin Köktürk Yazıtları’nda geçen “ökün-“ (BK-D: 19; pişman ol-) sözcüğü, bugün Kırgız Türkçesinde “ökün-” (pişman olmak), “öküngön” (pişman) veya “ökünüç” (pişmanlık) biçimlerinde; Tatar Türkçesinde “ükinivsi” (pişman) ve Başkurt Türkçesinde “ükinüçi” biçiminde kullanılmaktadır. Ayrıca Türkiye Türkçesi ağızlarında, “ilaç” anlamına gelen “em” sözcüğü gibi unutulmuş birçok sözcük yaşamaktadır. Orhun Yazıtları’nda da “sincap” anlamında kullanılan “teyeng” (BK-K: 12) sözcüğü, bugün bazı Türkiye Türkçesi ağızlarında da yaşamaktadır.
Yavuz TANYERİ