- Çokbilgi.com - https://www.cokbilgi.com -

Türkçede İkilemeler

türkçede ikilemelerTürkçenin tarihi dönemlerinde ve yaşayan Türk lehçelerinin tamamında kullanılan ikilemeler, dilin etkileyiciliğini ve canlılığını arttıran söz varlığı ögeleridir. Türkçede sıkça kullanılan ikilemelerin, dünya dillerinde pek kullanılmayışı; yalnızca Korece ve Japoncada ciddi bir ikileme varlığının oluşu da dikkat çekicidir.

iş küç” (KT-D: 8; iş güç), “oġuş bodun” (KT-G: 1; kabileler), “eçü apa” (BK-D: 3; ecdat), “at kü” (BK-D: 21; ad, şöhret), “ıda taşta” (TY-1-B: 4; ormanda, taşta), “yok çıgañ” (BK-K: 7; fakir, sefil) gibi farklı yapılarda ikilemeler bulunmaktadır. Yazıtlarda “teblig kürlüg” (BK-D: 6; hilekâr) gibi sıfatlardan veya “ögirmek sevinmek” (BK-D: 2; sevinmek) gibi eylemlerden oluşturulan ikilemeler olsa da, çoklukla “yok” ve “çıgañ” gibi eş anlamlı sözcüklerin sıralanmasıyla oluşturulmuştur.

Uygur metinlerinde “buluñ bulçak” (köşe), ton tonangu” (giyim, giysi), “ayıg yabız” (kötü) veya “telim öküş” (çok, fazla) örneklerindeki gibi birçok ikileme, anlatımı güçlendirmek için kullanılmıştır. Karahanlı döneminde “kü çav” (ün, şöhret), “ukuş bilig” (akıl, bilgi) veya “ulug kiçig” (büyük küçük) gibi zıt – eş anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemeler sıkça kullanılmıştır. Eski Anadolu Türkçesinde Yunus Emre’nin şiirlerinde “sağlık safalık, yer gök, dağlar taşlar” gibi adlardan oluşmuş ikilemeler bulunurken, Dede Korkut’ta “yad kâfir, sağ esen, katar katar” gibi ikileme örnekleri sıklıkla geçmektedir.

Ayrıca “ikilemeler” hakkında ayrıntılı bilgi için aşağıdaki sayfamızı ziyaret edebilirsiniz:

İkilemeler



İlk yazılı belgelerimizden Eski Anadolu Türkçesindeki metinlere gelinceye kadar ikileme yapılarının farklılaştığını görebiliriz. Eş anlamlı ve zıt anlamlı sözcüklerin, ikilemelerin, yansıma sözcüklerin, sıfatların, eylemlerin ve sözcük pekiştirmelerinin sıralanarak oluşturulduğu birçok ikileme, Türkçenin söz varlığını zenginleştirmiştir.

Türkçenin her döneminde ve lehçesinde sıklıkla kullanılan ikilemeler, yaşayan Türk lehçelerinden Türkmen Türkçeside “gūrt mȫcek” (börtü böcek), “peyda ziyan” (yarar zarar) ve “ovnuk uşak” (öteberi) gibi örneklerde görülmektedir. Kırgız Türkçesinde “mayda çüydö” (öteberi), Azerbaycan Türkçesinde “ses küy” (ses, ün) ve “şen şövket” (şan, büyüklük), Tatar Türkçesinde “mal mölket” (mal mülk), Başkurt Türkçesinde “tuğan tumasa” (hısım, akraba) benzer yapılardaki ikilemelere örnektir. Azerbaycan Türkçesinde eylem köklerinden türetilen “dura dura” ikilemesi, Kırım Tatarcasındaki “bekley bekley” ile aynı türdeki ikilemelere örnektir (Aksan, 2004: 63).