Kurdun Türk destanlarındaki yeri Bahaeddin Ögel’in çalışmalarında ayrıntılı yer almış iken; Bozkurt, Gök kuyruklu kurt, Gök Kurt, Gök yeleli kurt (Uygur Oğuz namesinde, Boz yeleli tecrübeli korkunç kurtlar), Böri-Tigin/Bor Çıgın (Cengiz hanın oğlu),Kurt/börü, (Belki de çok eski zamanlarda Türklerde bir Totemdi, Hunlar çağında bir töz’dü. Göktürk çağında daha ziyade bir semboldü.) Başkurt/Başkırt, (Oğuz Han’a düşman halklar arasında gelmektedir.) Al börü/Al pörü, Altay mitolojisinde, insanüstü cesarete sahip olan kutsal kahramanlarla, insanlara iyilik getirmeyen kötü ruhlara verilen bir ad veya sıfattır.
Al-pörü ‘Korkunç kurt’, alyış ‘Korkunç ve sihirli orman’ gibi) Al Kurt (Kitanlardan Çin’e gelen tavus, tavus, kaplumbağa gibi kurt da ak idi) Kurt Ana (Kurt Ana ile ilgili efsaneler, Kurt Ata ile ilgili efsanelerden daha yeni idiler.), Kurt ata (Kurt Ataya sahip şamanlar pek makbul sayılmıyordu) , Kurttan hamile, (Alan Kava gece evinde yatarken odasına parlak bir ışık girer ve o bu ışıktan gebe kalır.
Ay çadırdan girerken aslan veya kurt gibi bir şey de görür.) Kurt hizmetçi, (Göktürk Hakanlarının muhafız erlerine börü, kurt denirdi.) Tanrının habercisi, (Altay Türkleri ağaçkakan kuşuna Tanrı ile aralarındaki elçi olduğuna inanıyorlardı Şamanları bazıları kartal veya herkes kuşu olabiliyorlardı her bir hayvanın kılığına girdiği bir hayvanı vardı ve buna hubilgan deniyordu. Yakut Türkleri bazen kurt veya tilkiden medet umar bu iki hayvanın bol bol resimlerini yaparlardı. Kurt şekline girme ‘Methamorphose’ Altay ve Sibirya Türk destanlarında da sık sık rastlanıyordu. Bir destanda 13 kız 13 kurt oluveriyordu.) Kurt Totem “Sibirya’da ongon sayılan hayvanların derileri soyulup içleri dolduruluyordu Hâlbuki Hun çağına ait kurtların derileri soyulmuş fakat içleri doldurulmamıştır.
Öyle anlaşılıyor ki, Kurt, M.Ö. II. Asırda bile iptidai totem mahiyetini tamamen kaybetmişti. Kurt Türk halkalarında kutsal bir tılsım veya arma haline gelmiştir. Nitekim Moğol halklarındaki Ongon sözü de Çağatay Türklerinde ‘Tamga’ veya ‘arma’ anlamında kullanılmaya başlamıştır. Oğuz boylarını temsil eden av kuşlarından mürekkep ongonlar Sibirya Şamanizmindeki iptidai manalarını çoktan kaybetmiş olmalıydılar) Kurt yiğit, Kurt alp/Kaskır Alp, ayrıca Kurt Dağı, Kurt Derisi, Kurt Dili, Dişi Kurt, Kurt gözlü (Kırgız edebiyatında Manas gök gözlü, kır bıyıklı olarak tasvir edilmiştir.) Erkek Kurt, Kurt kılından yüzük, Kurt Derisi (Ürgel yıldızının gökyüzünde açtığı deliği kapatmak için bir bahadır 30 çift kurt derisinden bir eldiven yaptırır.)
Kurtlu arma, Kazıkurt/Kazıgurt, (Oğuz İlinin gün doğusundaki dağlardan biri) kurt-koyun, kurt-tilki gibi kurtla ilişkili isim ve isim tamlamaları vardır ki bir kısmı doğrudan inanç içeriklidirler. Bunlardan; Kurt dili,(Manas’ın okları kurt dilli kır oklardı) Kurt gözlü, Kurt kılından yüzük(Atilla’nın karısının yüzüğü kurt kılları ile kaplıdır.),Kurt Mağarası, Kurt Yiğit, Kurt Alp’in, tespiti bizim için yeni olmuştur.
“Aşemirem bu derenin kurdu var,
Her yiğidin gûna gûna derdi var,
Balam küsmüş ne virane yurdu var,
Benim derdim hiçbir derde benzemez.”
Erzurum türküsünde geçen ‘derenin kurdu’ tanımlaması ile kastedilmiş olan bize göre derede yaşayan ve insanları parçalayabileceğinden çekinilen kurt değildi. Bu zahiri belirlemenin yanı sıra, dere sahipli idi ve o sahip bir kurttu. Zira Türk halk inançlarında sahiplenileni ve sahipleri arasında kurdun da bulunduğunu, “derenin kurdu” gibi “dağın kurdu”, “kalenin kurdu” “ormanın kurdu”, “kalenin kurdu” tanımlamaları ile özel bir kurttan bahsedildiğini diğer bulgular arasında da görüyoruz. Mesela, tamamen yanan bir ormandan veya köyden en son ayrılan “köyün kurdu” olur. Umulmadık bir hareketin beklenilmeyen bir kimse tarafından yapılması “hangi dağın kurdu öldü” deyimi anlatılırken bize göre burada geçen anılan kurttur. Altay dağlarında, Kurt Dağı adını taşıyan birçok tepenin bulunması, Kurt Dağı Eyaleti’nden bahsedilmiş olması üzerinde durulan anlamda bir mana ifade eder mi? Belirli uluslardan beherinin; bir kutsal dağı, bir kutsal bitkisi ve bir kutsal hayvanının olduğu inancı bu noktada bir anlam ifade edebilir.
Kurt – Totem ve Kurt-Töz konusunda Celal Beydili de açıklama yapmaktadır. Arkaik dönemlere ait kendisine has bir tapınma şekli olan ve kabile ve klanlarda görülen totemizmine ait çok sayıda kuram vardır. Etnik coğrafi anlamda daha ziyade Avusturya, Afrika ve Amerika kabileleri arsında görülmüştür. Her klanın ayrı bir totemi vardı ve o klandan gelenler o totemi kutsal sayıp onun soyundan geldiklerine inanırlardı.
Türklerdeki ‘Kurt ata’ inanı ise herhangi bir kılan veya kabilenin değil tüm Türk soyluların atası idi. Eski Türklerde kurt hiçbir zaman totem olmamıştı. Oğuz boylarının çadırlarındaki tözler totem değildiler ve Selçukluların çift başlı kartı ise totemizmle ilgisi olmayan uğur getireceğine inanılan bir takım semboller veya tılsımlardı. Totemist toplumlarda her klanın cet saydığı bir totem var iken Türklerde sadece bozkurt vardır. Tös-Töz, Sibirya Türk halk inançlarında ataların göstergesi olan bir varlık. Moğolların “ongon” Tuva ve Uryanhay Türklerinin “eren” Yakut Türklerinin “tangara” ve “emeget” dedikleri putlara Yenisey ve Altay Türkleri “tös” yahut “töz” diyorlardı. Altaylarda her oymağın bir “aru töz”ü vardı.
Buryatlarda Tavşan’ın koşucu, Kuğu’nun şekline girinilen/hubilgan, Kartal’ın elçi ve kurt’un da habercileri olduğuna inanılır. Çorum’un Alevi inançlı Müslüman halkın dedelerinden Kurt Baba ile Seyit Sultan savaş zamanında Kandil Baba’ya haber taşıyarak muhabereyi sağlıyorlardı. Kurdun üst seviyedeki haberleşmede görev üstlendiği inancında bir devamlılık vardır.
Kutsala habercilik yapma, haber yapanın kılığına girebilme ve kılığına girilebilenin resmini yapma konusunda yaşayan bir inanç ve uygulama da Kafkasya’daki Türk kültürlü halklarda yaşadığını görebiliyoruz. Karaçaylar tahta karyolalarına kurt resmi çiziyor mahkemede davalı olmaları halinde duruşmaya gitmeden evvel bu kurt resmine bakıyor veya ellerini sürüyorlardı.
Ülger Yıldızı ile ilgili anlatıda olduğu gibi Kurt derisinin hikmetine Anadolu Türk kültür coğrafyasında da inanılır. Büyü yapıldığı için zifafta başarılı olamayan gençler, Hakkâri yöresinde kurt derisinde murat alırlar. Kurt kafasının esnetilmiş derisinden geçirilmiş hasta bebeklerin şifa bulacaklarına inanılır. Kurt derisinde olağan üstülük arama inancın da da bir sürekliliğin olduğu söylenebilecektir.
Anadolu’da Kars ve çevresinde çocuk kırklanacağı zaman kırk suyuna fasulye tanesi gibi sayılabilir şeylerden 40 adet konur. Bunlardan en makbulü bir çift kurutulmuş kurban veya kurt gözüdür. Kurt gözü kurban gözü ile eş değerde algılanmış olup, Al Karısı ve benzeri gibi görünmeyen tehditlere karşı koruyucu olduğuna inanılmıştır. Kurt gözünün mistik gücü de mitolojik dönemden günümüze kadar gelebilmiştir.
Kurt kılı, Atilla’nın eşinin yüzüğünde olduğu gibi, Anadolu bilhassa Doğu Anadolu halk inançlarında da itibarlı bir yere sahiptir. Erkek çocuk daha bebekken burnu delinerek deliğinden kurt kılı geçirilir ise, o çocuğun cesur olacağına inanılır.
Bizim kurt adı ile ilgili çalışmalarımızda kurdun; Börü, Canavar, Asina, Gök börü gibi çeşitli kullanım şekilleri ve Kurtalan, Kara kurt, Kurt kale, Kurt Dere gibi yer adı, Börü can, Börü bek, Hacı kurt, Kurt veli, Kurt seyit, Kurtçepe gibi insan ismi, Kurt Oyunu, Kurt Ebe Oyunu gibi oyun isimlerinde yer aldığına, kurtpençesi gibi ilaç isimlerinde de kurt ismine rastlandığına dair tespitlerimiz olmuştu.
Bu arada Eski Türk İnançları, Eski Türk İnanç Sistemi, Tengricilik, Gök Tanrı İnanç Sistemi, Şamanizm veya Kamizm nedir veya ne değildir türünden hususları bir yana, aralarındaki ortaklıklar ve farklılıklar da keza bir tarafa Türklerin eski dinleri ile ilgili çalışma yapacak olanlar, Bahaeddin Ögel’in çalışmalarında sorularına cevap bulabilirler. Ayrıca bu inanç isimlendirmelerinin hepsinde de bildirimize konu olan kurt içerikli inançlar da vardır.
Atasözlerinden hareketle biz kurt içerikli 12 ayrı atasözünü Türkiye, Kuzey ve Güney Azerbaycan, Osmanlı, Uygur, Gagavuz, Çuvaş Kırgız, Kazak Tatar Başkurt gibi farklı Türk lehçelerinden hareketle 240–250 özlü sözü irdelemeye çalışacağız. Türk lehçelerine göre atasözü seçimini Ö. Çobanoğlu’nun bir eserinden yapıp bizim sözlü kültür verilerimizdeki bilgilerle karşılaştırdık.
Kurda konuk giden köpeğini yanında götürür. (Türkiye Türkçesi)
Kurdun konaklığına get, köpeği de ardından apar. (Kazak Türkçesi)
Börünen dost olsan, itin yanında olsun. (Kırım Türkçesi)
İt ilen yoldaş ol ama çomağı elinden yere koma. (Kaşkay Türkçesi)
Kurda mihman bolsan, köpünin yanında bolsun. (Türkmen Türkçesi)
İt bilen yoldaş bolsan kolindin tayak çüşmisun. (Uygur Türkçesi)
Kurdun adı kötü, arada tilki var, baş keserler. (Türkiye Türkçesi)
Şagal bar başını iyer, gurdun adı yamandır. (Türkmen Türkçesi)
Çakal var ki, baş keser, kurdun adı bedmandır. (Kazak Türkçesi)
Çakal var baş kopardı Türkün adı yamandı. (Kerkük Türkçesi)
Tilki var baş koparır, kurdun adı pislige çihib. (Güney Azerbaycan Türkçesi)
Kurdun ağzı yese de kan yemese de kandır. (Türkiye Türkçesi)
Börinin avzı jese de kan, jemese de. (Kazak Türkçesi)
Börinin yesa ham oğzi kan, yemese ham ağzi kan. (Özbek Türkçesi)
Başkırdın avızı yesen de kan, yemesen de kan. (Nogay Türkçesi)
Kurdun oğlu kuzu olmaz. (Türkiye Türkçesi)
Börinin balası böri bolur. (Kıpçak Türkçesi)
Kurt enügi yine kurt olur. (Oğuz Türkçesi)
Kurt eniği köpek olmaz. (Bulgar Türkçesi)
Böriden eçki pütpes. (Altay Türkçesi)
Birönün bari kök. (Afgan Türkçesi)
Kurt/İt ağzından kuzu/kemik alınır mı? (Türkiye Türkçesi)
Kurt avın komaz. (Oğuz Türkçesi)
Kaşkar savarençen surah kayalla tuhas suk. (Çuvaş Türkçesi)
Canavar azından kuzu alınmaz. (Gagavuz Türkçesi)
Suskici huçanan peerisçen me. (Hakas Türkçesi)
Kurtağzından olmaz sumuk çıhardan. (Kaşkay Türkçesi)
Kurt Zayıflığını ite bildirmez dişini gösterir. (Türkiye Türkçesi)
Börü arıklığın bildirmes itke tişin ircaytır. (Altay Türkçesi)
Börü kartlığın belletmez itke tişin akşaytır.
Böri arığın bildirmez üçün itge tügün çüyre aylandıra erdi. (Karaçay Türkçesi)
Prof. Dr. Yaşar Kalafat