İki değişik anlamı olan bir sözcüğün bir dize ya da beyitte iki anlamının da kullanılmasıdır. İki ya da daha çok anlamı olan bir sözün yakın ve uzak anlamlarını birlikte kastetme sanatıdır.
Birden çok gerçek anlamı olan bir sözü herkesçe bilinen (yakın) anlamında değil de uzak anlamını kastederek kullanmaya “tevriye” denir. Tevriyeli kullanılan sözlerin iki anlamı da gerçek anlamdır. Tevriyede mecaz yoktur; tevriye bu yönüyle kinayeden ayrılır.
– Tahir Efendi bize kelp demiz (Tahir: özel ad.)
İltifatı bu sözde zahirdir
Maliki mezhebim benim zira
İtikadımca kelp Tahirdir.
– Bu kadar letafet çünkü sende var,
Beyaz gerdanında bir de ben gerek.
– O güzel yüzün benli de,
Göğsün niye bensiz?
– Bak kalan bu kubbede hoş bir sada imiş,
Ben yarime gül demem,yarim bana gülmedi.
– Beyefendi ailenin güneşi,sen de ayısın.
– Sen gittin yaslara büründü cihan,
Soluyor dallarda gül dertli dertli.
– Şu köpek leşi de şurda fuzuli,
O kadar içerlediysen tut kıçından,
Vur yere de çıksın içindeki ruhi.
Karışık Örnekler:
ÖRN: Bu kadar letafet çünkü sende var,
Beyaz gerdanında bir de ben gerek.
İkinci dizede “ben” tevriyeli kullanılmıştır. Yakın anlamı,vücuttaki siyah kabartı; uzak anlamı ise, I. Tekil kişi.
ÖRN: Âvâzeyi bu âleme Dâvud gibi sal,
Bâkî kalan bu kubbede bir hoş sadâ imiş.
Şair, “Bâkî” sözünü tevriyeli kullanmıştır. Yakın anlamı, şairin adı; uzak anlamı ise, ebedî, sonsuz.
ÖRN: Gül gülse dâim ağlasa bülbül aceb değül,
Zira kimine ağla demişler, kimine gül.
Yakın anlamı, gülme eylemi; uzak (amaçlanan) anlamı gül çiçeği.
ÖRN: Bir delikanlı haramîdir deyü afv ettiler,
Asmadan kurtuldu ammâ çok sıkılmıştır şarâb.
Asma, söylenen anlamıyla asmak eylemi; amaçlanan anlamıyla da üzümdür.
Koyup kaldırmada ikide birde,
Kazan devrildi, söndürdü ocağı.
Ocak: ateş yakılan yer; Yeniçeri Ocağı
Bâkî çemende hayli perîşan imiş varak,
Benzer ki bir şikâyeti var rûzgârdan.
“Rüzgâr” sözcüğü hem yel hem de zaman anlamıyla tevriyeli kullanılmıştır.
Bir buse mi bir gül mü verirsin dedi gönlüm,
Bir nim tebessümle o afet gülüverdi.
Gülüverdi: 1. Güldü 2. Gül verdi
Havada yaprağa döndürdü rüzgâr beni (Muallim Naci)
Burada “rüzgâr” hem gerçek anlamında hem de zaman anlamında kullanılmıştır.
ÖRN: “Aşiyan-ı mürg-i dil zülf-i perişanındadır.
Kande olsam ey peri gönlüm senin yanındadır.”
Kande: 1. Nerede 2.Kan içinde
ÖRN: “Sert oldu hava çıkma koyundan kuzucağım.”
Koyun: 1. Kuzunun anası 2. Kucak
ÖRN: “Sarmısak da acı amma evde lazım bir dişi.”
Dişi: 1. Sarmısak parçası 2. Bayan
ÖRN: “Baki kalır sahife-i alemde adımız.”
Baki: 1. Şairin adı 2. Sonsuza dek
ÖRN: “Gül yağını eller sürünür, çatlasa bülbül.”
El: 1. Organ 2. Yabancı