Roma rakamlarının nasıl yazıldığı ve nerelerde kullanıldığı hakkında bilgi edinmek için önce tarihçesine bakmaya çalışalım. İnsanlar, toplumsal yaşamın bir gereği olarak büyük sayılara ihtiyaç duymuştur. İnsan ve hayvan sayıları, tahıl ölçüleri, alışverişlerde kullanılan malların miktarları gibi ilkel de olsa bazı büyük sayılarla uğraşan insanlar, bu bilgileri saklamaya çalıştıklarında bugünkü sayıların temelleri atılmıştır.
Romalılar, tıpkı Mısırlılar gibi önce her değer için bir işaret kullanmayı seçmiştir. Örneğin beş adet koyun söz konusu ise bunu “IIIII” şeklinde göstermeye çalışmıştır. Fakat gel zaman git zaman, yüzleri hatta binleri ifade etme ihtiyacı ortaya çıktığında bir zekâ ürünü olan aritmetik işlemler devreye girmiştir. Özel işaretler ve bu işaretlerin sağda – solda yazılmalarına göre farklı hesaplamalar gerektiren Roma rakamları böylece ortaya çıkmıştır.
Roma rakamlarının, parmaklardan esinlenerek ortaya çıktığı düşünülmektedir. “I” (bir), “II” (iki), “III” (üç), “IV” (dört) ve “V” gibi resim yazısı özelliği gösteren bu rakamlar, daha sonra farklılaştırılarak düzenlenmiştir. Hatta “X” (on) sayısının iki elin yanyana tutulması şeklinde ortaya çıktığı da düşünülmektedir. Roma rakamları, belli başlı yedi işareti kullanılarak yazılır:
Roma Rakamları:
S: 0,5 (yarım)
I: 1 (bir)
V: 5 (beş)
X: 10 (on)
L: 50 (elli)
C: 100 (yüz)
D: 500 (beş yüz)
M: 1000 (bin)
Yukarıda gördüğümüz rakamları kullanarak, 1’den 3888’e kadar sayıları göstermek mümkündür. Bundan büyük sayıları Roma rakamlarıyla gösteremeyiz; çünkü bir rakamı yanyana en fazla üç kez kullanabiliriz. Bu sayı, belki o günler için yeterli olduğu için böyle bir kural getirilmişti; fakat bugün için bu sınırlama Roma rakamlarının ancak tarihsel değeri olduğu için öğrenilecek bir sayı sistemi hâline getirmektedir.
Roma Rakamı Çeviricisi
Yukarıda yer alan örnek Roma rakamlarını, aşağıdaki kurallara göre siz de yazabilirsiniz. Eğer herhangi bir yazının Roma rakamıyla karşılığını görmek istiyorsanız, sizler için hazırladığımız aracı kullanmak üzere “buraya” tıklayarak Roma rakamı çeviricisini kullanarak kolaylıkla karşılıklarını görebilirsiniz.
Yazım Kuralları
1) Bir rakamın sağ tarafına, kendisinden küçük bir rakam geldiği zaman toplanarak okunur.
Örnek: XVI (16)
2) Bir rakamın sol tarafına, kendisinden küçük bir rakam geldiği zaman çıkarılarak okunur.
Örnek: XCI (91)
3) Bir rakam, en fazla üç kez yan yana yazılabilir.
Örnek: CCCXXI (321)
4) Bir rakamın merkezi, en büyük olan simgedir. Onun soluna veya sağına kendisinden küçük rakamlar yazılabilir.
Örnek: CDLII (452)
5) En büyük sayı 3888’dir. (MMMDCCCLXXXVIII)
Günümüzde Kullanımı
Roma rakamları, bugün matematiğin ve aklın ulaştığı sınırları ifade edebilecek kadar ciddi bir güce sahip değildir. Hepsinden önce “0” (sıfır) yoktur. Ayrıca en basit çarpma, toplama gibi aritmetik işlemlere müsait değildir. Bunlarla birlikte günümüzdeki sayı sistemine göre çok daha kullanışsızdır, uzundur. Tüm bu sebeplerle artık Roma rakamları, sadece sembolik bazı sıralamalarda falan kullanılmaktadır.
Türkçede Roma rakamlarının kullanıldığı yerleri şöyle özetleyebiliriz:
– Padişah, kral, hükümdar veya imparator adlarında kullanılır. (II. Mehmet)
– Çağ ve yüzyıl adlarında kullanılır. (IV. yüzyıl)
– Dergi veya süreli yayınların cilt kısımlarında kullanılır. (XI. cilt)
– Kitapların sayfa numaralarında, genellikle ilk kısımlarda kullanılır.
– Sıralama, maddeleme ve derecelendirme yapılırken kullanılır.
– Tarihi olayların adlarından önce kullanılır. (II. Viyana Kongresi)
Orkun KUTLU
