Özne nasıl bulunur, gerçek, gizli ve sözde özneyi cümlenin öğelerini bulurken hangi sorularla buluruz gibi soruların yanıtlarını bu yazıda bulabilirsiniz. Cümlenin öğelerinden özne, sık sık nesne ile karıştırılır. Ayrıca üç çeşit öznenin olması ve öznelerin bazen kelime gruplarından oluşması, öznenin bulunmasını zorlaştırabilir. Fakat küçük bir dikkatle cümlenin öğelerinden özneyi kolayca bulabiliriz.
Bir cümlenin öznesini bulmak için, öncelikle yüklemin bulunmuş olması gerekir. Çünkü yüklem, cümlenin temel öğesidir. Yüklemi bulduktan sonra yapılacak iş, “yüklemin ifade ettiği eylemi, hareketi, işi yapan kim veya kimlerdir?” sorusunun cevabını aramaktır. Cümlede özneyi bulduran iki soru vardır: “KİM?” ve “NE?”. Bu soruların gerçek, gizli veya sözde özneyi buldurabileceği akılda tutularak aşağıdaki örnek üzerinde inceleme yapalım:
“Deniz, bana her zamankinden daha tuzlu geldi.” cümlesinin öznesini bulmaya çalışalım. Öncelikle yüklemi belirliyoruz. “Yüklem nasıl bulunur?” konumuzda anlatılanların yardımıyla cümlenin yükleminin “geldi” çekimli fiili olduğunu anlıyoruz. Şimdi yükleme soruyoruz: “Tuzlu gelen, gelme işini yapan kim / ne?” Ve sorunun cevabının “deniz” olduğunu kolayca buluyoruz. O hâlde cümlenin öznesi “deniz” kelimesidir.
UYARI: Tüm öğelerde olduğu gibi, tamlamalar / deyimler veya kelime grupları özne olduğunda bütün olarak alınmalıdır. Ayrıca özne her zaman bir kişi olacak diye bir kural yoktur. Bütün varlık ve kavramlar cümle içerisinde özne olarak kullanılabilir.
Örnek: “Vizyona giren sinema gişe rekorları kırıyor.” cümlesinde özne “vizyona giren sinema” tamlamasıdır. Çünkü cümlenin ögeleri bulunurken tamlamalar ayrılmaz.
NOT: Noktalama işaretlerinin kullanım kurallarına göre, özneden sonra virgül gelmelidir. Bunun için soruları çözerken, genellikle cümlenin baş kısmında eğer virgülle ayrılan bir kısım varsa oranın özne olabileceği düşünülmelidir.
Örnek: “Teknik servis, makinenin kireçlenmeye bağlı bir problemi olduğunu söyledi.” (özne: teknik servis)
Cümlede yüklemin bahsettiği işi yapan bir varlık veya nesne apaçık belliyse, o cümlede “gerçek özne” vardır. Gizli özne ise “ben, sen, o” gibi şahıslar olabileceği gibi, cümlenin öncesinden çıkarılabilecek bazı şahıslar da olabilmektedir. “Sözde Özne” konusunda anlatılanlar da dikkate alınırsa, cümlede özneyi bulmak, yükleme “kim” ve “ne” sorularını sormak kadar kolaydır.
Aşağıdaki cümlelerde gerçek, gizli ve sözde özneler, örnek olarak altı çizilerek gösterilmiştir:
Örnekler: – Çay, Türk milletinin vazgeçilmez içeceğidir.
– En yakın arkadaşım beni eve kadar getirdi.
– Okullar, bu sene gecikmeli olarak açılacak.
– Bu sene futbol maçları pek renkli geçiyor.
– Bu kadar vefatsız olacağını tahmin etmiştim. (gizli özne: ben)
– Haberlerde sürekli ölüm haberleri geliyor.
– Nihal Atsız, Türk edebiyatına ve tarihine çok değerli eserler bırakmıştır.
– Tekneler bir bir suya indirildi. (sözde özne: tekneler)
– Deniz seviyelerindeki değişmelere küresel ısınma sebep olmaktadır.
Orkun KUTLU
