Nesne, cümlede hal eklerinden belirtme ekini almış bir isimdir. Cümlede fiilin/yüklemin birinci dereceden etkilediği veya yönettiği unsurdur. Nesne, bir kelime olabileceği gibi bir kelime grubu da olabilir. Yukarıda, fiilleri geçişli ve geçişsiz olmak üzere ikiye ayırmıştık. Nesneler, geçişli fiillerle birlikte kullanılır. Geçişsiz fiillerin olduğu cümlelerde nesne bulunmaz, ancak eğer fiil ettirgenlik ekini alırsa geçişli hale gelebilir ve nesne alabilir.
Nesne, günlük dilde, ister belirtme ekini alarak kullanılsın, ister belirtme ekini yüzey yapıda almadan kullanılsın, her zaman derin yapıda belirtme pozisyonunda bulunur. Eğer nesne, yüzey yapıda ~(y)ı, -(y)i< -(y)u> -(y)ü belirtme hali eklerinden birini alırsa, bu nesne belirtili nesne olur. Cümlede belirtili nesneyi bulmak için yükleme neyi, kimi, neleri, kimleri soruları sorulur. Bu sorulara cevap veren unsur belirtili nesne görevinde kullanılmıştır. Belirtili nesne, cümlede belli veya bilinen bir varlığı gösteren, konuşucu veya dinleyici tarafından bilinen unsurdur.
Eğer nesne yüzey yapıda belirtme hali eki almadan kullanılırsa buna da belirtisiz nesne denir. Belirtisiz nesneyi bulmak için yükleme ne, kim, neler, kimler soruları sorulur. Cümlede bu sorulara cevap veren unsur veya unsurlar belirtisiz nesnedir.
Bu arada, hem derin yapıda hem de yüzey yapıda daima yalın halde bulunan özne ile yükleme (belirtme) halinde bulundan belirtisiz nesne karıştırılmamalıdır.
Nesneler, isim soylu kelimelerdir, ancak fiilden isim yapım ekleri alan fiil köklerinden veya gövdelerinden de nesne elde edilebilir. Bu durumda nesne fiilimsili bir yan cümleden de oluşabilir.
Onun bize geldiğini gördüm, (ne / neyi gör-düm? -geldiğini gördüm)
Sıkıldığı zaman ayrılmak istedi, (ne / neyi iste-di? – ayrılmak istedi)
Belirtili nesne, cümlede önemine göre fiile yakın veya uzak olabilir, ancak belirtisiz nesne genellikle fiile/yükleme yakın bulunur. Hasan kitabı dün evde okudu, (kullanılır) Hasan dün evde kitabı okudu, (kullanılır) Hasan evde kitabı dün okudu, (kullanılır) Hasan dün evde kitap okudu, (kullanılır) Hasan evde kitap dün okudu, (kullanılmaz) Hasan kitap dün evde okudu, (kullanılmaz)
Geçişli fiil ile doğrudan bağlantılı olduğu için yönetme yeteneği olmayan veya zayıf yönetici olan isim cümlelerinde nesne sınırlı sayıda bulunur veya hiç bulunmaz. Örnek olarak şu cümlelerde nesne yoktur.
Çocuk çok hastaydı. Ben Ankaralıyım.
Nesne fiilimsili bir yan cümleden oluşabileceği gibi ana cümle şeklinde kurulmuş bir yan cümleden de oluşabilir.
Senin geldiğini görmedim. nesne
Onun için öldü diyorlar. nesne
Sıralı cümlelerde veya sıralı bağlı cümlelerde ortak bir öge bulunduğu için bazen cümlelerin birleşmesine vesile olan ortak unsur nesne olur.
Öğretmen, kitabı aldı, açtı. okudu, misafire gösterdi sonra rafa koydu.
Burada belirtili nesne olarak kullanılan kitabı kelimesi ortak öge olarak kullanılmış ve sıralı cümle oluşturulmuştur. Yukarıda, özne ve yüklem hariç diğer öğeler birden fazla bulunabilir demiştik. Konuşucunun isteğine veya konunun genişliğine bağlı olarak bir cümlede birden fazla nesne bulunabilir. Bu nesnelerden açıklama amaçlı kullanılanlar farklı nesneler sayılmazlar. Cümlede tek bir öge olarak kabul edilirler.
Sevgili ülkemi. Türkiye ‘yi. hiçbir şeye değişmem.
Atatürk’ü, Cumhuriyeti borçlu olduğumuz insanı, her Türk iyi anlamalıdır.
Bununla birlikte aynı cümlede hem belirtili nesne hem de belirtisiz nesne bir arada bulunmaz.
Postacı mektubu ve faturayı getirdi.
Postacı mektubu ve fatura getirdi. (kullanılmaz)
Öğrenci şiiri, romanı ve hikaye okudu.
Öğrenci şiir, romanı ve hikaye okudu (kullanılmaz)