Kutadgu Bilig’de şair, asıl maksadı olan tasavvurdaki bir hayat düzenini dile getirirken içinde bulunduğu çevreye de bir dereceye kadar değinmiş ve gerçeklere de yer vermiştir. Fakat Yusuf, her şeyden önce, bir şairdir. Kutadgu bilig vakaları nakleden bir tarih olmadığı gibi bölge ve şehirleri tasvir eden bir coğrafya, din bilginlerinin içtihatlarını toplayan bir telif, bilgelerin fikirlerine dayanan bir felsefe, şeyhlerin vecizelerine dayanan bir öğüt kitabı da değildir.
Onda yalandan tasrih ve tarif edilen hiçbir ada tesadüf edilmez. Fakat Yûsuf gündelik hayat kaygılarının üstüne çıkmış ve kendi çevresinin seviyesinden çok yükselmiş olmakla birlikte, insan olarak o da çevresinin bir ferdidir; düşünce ve tasavvurlarım çevrenin ve devrin malzemesi ile dile getirmek ve çevrenin ve devrin anlayabileceği biçim ve usuller ile terennüm eylemek mecburiyetindedir. Kendi fikirlerini takviye için, devrinin üslûp ve tarzına uyarak çevresinin fikir mahsullerine sık sık başvurmuştur.
Eserde türlü konulara ait fikirleri nakleden ve cemiyetin muhtelif zümrelerine mensup bulunan şahıslara atıflar yapılmaktadır. Bunlar hakkında bugün malûmatımız olmamakla birlikte, bunların şairin de devrinde yaşayan ya da eserleri ile tanınan yahut bu gibi vesileler ile böyle eserlerde adlan geçen maruf kimseler olduğu kuşkusuzdur. Hakan Kün Toğdı’nın, akıbeti temsil eden Odğurmış ile görüştükten sonra, dünyadaki hayatın esasına kavrayarak bundan böyle üzerindeki ağır yükü taşımağı sürdürmek istemediğini aklı temsil eden Ögdülmiş‘e söylemesi üzerine (bk. 5456-5466), Ögdülmiş hakana yapacağı işleri hatırlatır ve ona iyi ad kazanmak için, yeni faaliyet alanı gösterir.
Müslümanların birbirine kardeş olduklarım, onlara karışmamak lâzım geldiğini, fakat kâfirlere karşı harekete geçmesini, ev barklarını yakıp, çoluk çocuklarım tutsak ederek, mallarının hazineye alınmasını, “burkanını” (putunu) kırarak yerine mescit yapmasını ve onlar arasında İslâmiyeti yaymasını tavsiye eder.
Şair bununla belki Kâşgar zimamdarlarının, devletin batı Türkistan işlerine karışacak durumda olmadığından, daha çok sarka, burkana Uygurlara ve onların komşularına karşı hareket edilmesi ve bunun aynı zamanda dinî bir vazife olduğu hakkındaki fikirlerine tercüman olmuştur. Kutadgu bilig‘de askerî kuvvet hakkında yürütülen mütalâalardan da bu devletin pek büyük teşebbüslere girişecek bir durumda bulunmadığı soncunu çıkarmak mümkündür.