Kutadgu bilig, adından da anlaşıldığı gibi (kut+ad-gu bil-g “mesut olma bilgisi“), insana her iki dünyada, tam anlamı ile, saadete ermek için takip edilecek yolu göstermek maksadı ile kaleme alınmış bir eserdir.
Birbirine çok sıkı bir surette bağlı bulunan fert, cemiyet ve devlet hayatının ideal bir biçimde tanziminde zaruri olan zihniyet, bilgi ve faziletlerin nelerden ibaret olduğu ve bunların nasıl elde edilebileceği ve nasıl kullanılacağı üzerinde duran şair-mütefekkir bunun ile kendi devrinin gündelik hayatm üstüne yükselen düşüncelerine tercüman olmuştur.
Kutadgu bilig, birçoklannın ısrar ile iddia ettikleri gibi, mansıp sahiplerine iyi olmalan için, ahlâk dersi veren, kuru bir öğüt kitabı değildir. Yusuf, bu eseri ile, insan hayatinin anlamını tahlil ve onun cemiyet ve dolayısı ile devlet içindeki vazifelerini tayin eden bir felsefe, bir hayat felsefesi sistemi kurmuştur. Kutadgu Bilig’in ne gibi saiklerin etkisi ile kaleme alınmış olduğu hakkında eserde her hangi bir kayda tesadüf olunmamaktadır.
Bu devirde orta Asya Türk çevresinde, siyasî ve içtimaî nizamın oldukça mühim bir değişiklik geçirmiş olmasının ve birçok anane esaslarının sarsılmış bulunmasının şairi böyle bir eser içinde ahlâk ilkelerini yeniden ele almağa sevk etmiş olduğu düşünülebilir. Yusuf, kuşkusuz, eserin ayn bir bâbında (bk. LVI. beyit 4392-4399) tavsif ettiği şairler zümresine dahil değildir, öyle olsa idi, Kutadgu Bilig‘de bir methiye mecmuasından başka bir şey olamazdı.
Hâlbuki burada ayn fertlerden tahakkuku her devirde güç olan fazilet ve fedakarlıklar istenilmekte ve geçmiş günlerdeki ideal bir cemiyetin tasviri yolu ile, şairin kendi çevresi tenkit edilmektedir (bk. örn. 6565 v. dd.). Şahsî ihtiraslar ve geçici menfaatler arkasından koşan insanlar arasında şair-mütefekkirin ortaya koyduğu fikirlerin savunması kolay olmamış, etrafındakilerin Yûsuf ‘u zaman zaman acı şikâyetlere sevk eden “dikenleri” onu rahat bırakmamıştır (bk. beyit 6601).
Kolayca tasavvur edebileceğimiz öyle bir çevrede değil, bugün bile böyle bir tez ile ortaya çıkacak bir mütefekkirin karşılaşacağı müşküller göz önünde tutulursa, eserin içten gelen bir duygu ve içinde bulunduğu bir çevreye karşı derin bir mesuliyet hissi ile kaleme alınmış olduğu düşüncesi kuvvetlenir ve şair bir mücahit mertebesine yükselir.