Türkçe kelimede kök nedir, isim ve fiil kökü örnekleri nelerdir gibi sorularınıza bu yazımızda cevap bulabileceksiniz. Bir kelimenin kökü, genel olarak şöyle tanımlanabilir: “Kelimenin ekleri atıldıktan sonra, geriye kalan anlamlı en küçük parçaya verilen isim.” Bu tanımdan anlaşılacağı üzere, kök kelimenin en küçük anlamlı parçasıdır. Bununla birlikte kelimenin bütünüyle arasında anlam ilişkisi bulunması gerekmektedir. O hâlde tanımımızı geliştirerek, dil bilgisindeki “kök” kavramını şu şekilde ifade edebiliriz: “Kelimenin isim veya fiil yönüne paralel, genel anlamıyla ilişkili olan ve içerisindeki tüm ekler atıldıktan sonra geriye kalan anlamlı en küçük parçaya kök denir.”
Kökler, yapım ve çekim eklerinin tamamı çıkarıldıktan sonra bulunabilir. Bazen yanlışlıkla kelimenin kökü, bir ek gibi ayrılabilecek şekilde görülebilir. Bunlara dikkat etmeli ve kelimeyi ekine – köküne ayırırken dikkatli olmalıyız. Bir kelimenin kökünü bulmak için, almış olduğu ekleri tek tek tespit etmeliyiz ki geriye kalan kısma kök diyebilelim. Aşağıda kelimelerim ekine – köküne ayrılırken nasıl bir yol izlendiğini dikkatle inceleyiniz:
Örnek: başlığım > baş (kök) – lık (ek) – ım (ek), sessizce > ses (kök) – siz (ek) – ce (ek)
sevgini > sev (kök) – gi (ek) – ni (ek), görüntü > gör- (kök) – ün (ek) – tü (ek)
UYARI: Kelimenin kökünü bulurken, mutlaka kök olarak kabul edeceğimiz bölümün kelimenin tümüyle alakalı olmasına dikkat etmemiz gerekmektedir. Aksi hâlde kelimenin tamamıyla ilgisi bile olmayan bir kısmı kök olarak göstererek yanılabiliriz. Örneğin “balıkçı” kelimesinin kökünü “balık” olarak kabul etmemiz gerekir. Fakat ondan daha küçük ve anlamlı bir parça olduğu için, “bal” kelimesini kök olarak kabul etmek, kesinlikle yanlıştır. Evet, “bal” anlamlı bir kelimedir; fakat “balıkçı” kelimesiyle alakası yoktur. Onun için bu kelimenin kökü “balık” olarak kabul edilmelidir.
Şimdi kök türlerine gelebiliriz. Bir kelimenin iki tür kökü olabilir. Bunlar “isim” ve “fiil” kökleridir. Bunların dışında herhangi bir kök çeşidi veya sınıflandırması yoktur. Bu köklerin ayrımı çok basittir. Köke “-mak / – mek” ekini getirdiğimiz zaman, eğer anlamlı bir kelime ortaya çıkıyorsa “fiil kökü“; anlamlı bir kelime oluşmuyorsa “isim kökü” olarak kabul ederiz. Bunu yaparken eş sesli kelimelere dikkat etmemiz gerekmektedir. Aşağıda isim ve fiil kökleri ayrıntılı olarak anlatılacaktır.
İsim Kökleri
Varlıkları, durumları, nitelikleri, ilgiyi veya duyguyu ifade eden kelime köklerine “isim kökleri” denilmektedir. Bu kökler, ad soylu kelimelerden oluşur. Bu tür kökler “-mak / – mek” eklerini kabul etmezler; yani bu ekler getirildiğinde anlamsız bir kelime ortaya çıkar. İşte o zaman anlarız ki bu bir isim köküdür. Örneğin “sözlük” kelimesinin anlamlı en küçük parçası olan “söz” köküne “-mak / -mek” eklerini getirdiğimiz zaman, “sözmek, sözmak” gibi saçma ifadeler ortaya çıkmaktadır. O hâlde bu kök, bir isim köküdür diyebiliriz. Ayrıca bu kökün, bir soyut kavramın adı olduğunu da düşünerek bunu bulabiliriz. Bu kökler tek başlarına kullanılabilir.
Örnek: gönül(süz), kalb(im), kalem(lik), çanta(lar), çiçek(çi)
İsim kökleri kendi içerisinde dört grupta toplanabilir. Bunlar şöyledir:
a) Varlık kökleri: Çöl, yol, sıra, ev…
b) Nitelik kökleri: İyi, güzel, kötü…
c) Duygu kökleri: Ah, vah, tüh, ey…
d) İlgi kökleri: Ben, sen, o, ile, için…
Fiil Kökleri
Hareket, iş ve oluş bildiren kelime köklerine “fiil kökleri” denilmektedir. Bu kökler, fiil soylu kelimelerden oluşur. Bu tür kökler “-mak / -mek” eklerini aldıklarında anlamlı bir kelime ortaya çıkar. O zaman bu kelimenin bir fiil kökü olduğunu anlayabiliriz. Örneğin “görüştüm” kelimesinin kökü “gör-” eylemidir. Çünkü bu kelimenin anlamlı en küçük parçası olan “gör-” kökü, “-mak / -mek” eklerini almaktadır. Mastar hâlinde bulunan ve tek başlarına kullanılmayan bu kökler, ayrıca bir hareket ifade ettikleri yönüyle de bulunabilir.
Örnek: bak(ış), sez(gi), koş(ucu), ger(ilim), sev(gili)
NOT: Eş sesli kelime köklerinde çok dikkatli olunmalıdır. Bazı kelimelerin köklerini bulurken, “-mak / -mek” getirdiğimizde anlamlı bir kelime ortaya çıkar; fakat aslında bu kelime (fiil) bizim kelimemizden alakasız farklı bir köktür. Örneğin “Yüzündeki makyajı sil.” cümlesinde geçen “yüzündeki” kelimesinin kökü “yüz” olmalıdır. Fakat bu kelimeye “-mak / -mek” ekini getirdiğimizde “yüzmek” gayet mantıklı bir kelime olarak görünür; fakat bir kadının yüzü ile alakası olmayan bir kelime olduğu için biz bunun “yüz” şeklini düşünerek, onu “isim kökü” olarak kabul etmeliyiz. Aynı şekilde, “yaz / yaz-, sal / sal-, kaz / kaz-” gibi eş sesli kelimelerin köklerinde buna dikkat etmeliyiz.
Orkun KUTLU
———————————————-
Aşağıdaki videonun ilk kısımlarında “kök” kavramı ve çeşitleri anlatılmaktadır.