Uygur Türkçesinin devamı ve belki de Orta Türkçenin ilk bölümü olan Karahanlı (Hakâniye) Türkçesi, bir önceki döneme göre daha zengin ve gelişmiş bir söz varlığına sahiptir. Uygur döneminde benimsenen birkaç dine ait yabancı sözcüklerden alıntı yapılmıştır. Karahanlı döneminde ise, Türk boylarının Müslümanlığı benimsemesinde önemli bir ilerleme yaşanmıştır. Bunun için bu dönemde söz varlığındaki “tamu” (Soğ. Cehennem), “uştmax” (Soğ. cennet), “muyan” (Sans. hayrat) ve “ajun” (Soğ. dünya) gibi Burkancı veya Manici sözcüklerin çoğu terk edilmiştir. Soğdca, Sanskritçe ve Çince sözcüklerin atılmasının yanında, İslam dininin etkisiyle söz varlığındaki Arapça ve Farsça sözcüklerin oranının arttığı görülmektedir.
Kaşgarlı Mahmut tarafından kaleme alınan Divanü Lûgat-it Türk, Karahanlı dönemi denildiğinde akla gelen ilk eserlerden biridir. Türklerde İslam kültürünün gittikçe artması nedeniyle Arapça ve Farsçaya olan ilginin arttığı bu dönemde Kaşgarlı Mahmut, Türkçenin en az Arapça kadar güçlü ve değerli bir dil olduğunu ortaya koymak ve Araplara Türkçe öğretmek adına bu eseri ortaya koymuştur. Yaklaşık 8.000 madde bulunan bu esere, Türkçedeki Arapça – Farsça sözcükler alınmamıştır. Yabancı sözcük olarak yalnızca Türkçeye çok önceki dönemlerde giren ve artık Türkçe kabul edilen bazı Türkçe, Moğolca ve Soğdca sözcükler bulunmaktadır. Divan’da bulunan sözcükler, “aşıç” (DLT, I-52; tencere), “börk” (DLT, I-349; başlık), “erdem” (DLT, I-51; fazilet), “ködeç” (DLT, I-360; bardak) ve “tolumlug” (DLT, I-498; silahlı) örneklerindeki gibi Türkçe kökenli olmaları bakımından dönemin söz varlığı özelliklerini gösterdiği için önem taşımaktadır.
Karahanlı dönemine ait ikinci büyük eser, Yusuf Has Hacip’in yazdığı Kutadgu Bilig’dir. Kutadgu Bilig’de 6645 beyit bulunmaktadır ve 2861 tane sözcük geçmektedir. Sözcüklerin 334 tanesi Arapça, 79 tanesi de Farsçadır. Yani toplamda 413 yabancı kökenli sözcüğün Kutadgu Bilig’in söz varlığındaki oranı % 14,4’tür. Bu eser, insanlara erdemli olmayı ve mutluluğa kavuşmayı öğrettiği için, inanca ait kavramları karşılamak üzere kullanılan Arapça ve Farsça sözcüklerin oranının biraz daha fazla olmasını da dikkate almak gerekmektedir.
Atatbetü’l Hakayık ve Kutadgu Bilig’deki sözcüklerin neredeyse tamamı, Divanü Lûgat-it Türk’te listelenmiştir. Bir sözlük niteliği taşıyan Divan, aynı zamanda Karahanlı Türkçesinin 10.000’e yakın sözcükten oluşan bir söz varlığına sahip olduğunu göstermektedir. Arapçadan “amel, cümle, ecel, gaflet, hikmet, haram, kafir” gibi sözcüklerin, Farsçadan ise “baht, can, düşman, derman” gibi sözcüklerin ödünçlendiği bu dönemin söz varlığında, Eski Türkçe “arkış” (kervan), “emgek” (emek, zahmet), “kalıñ” (çeyiz) ve “bilig” (akıl, us) gibi sözcükler de yaşamaktadır.
Karahanlı Türkçesinin zengin söz varlığında bulunan “arıġ” (temiz), “arık” (ırmak), “arımak” (temizlenmek) ve “arınçu” (günah) gibi somut ve soyut sözcükler arasındaki anlam ilgisi, bu dönemde dilin türetme gücünün ne düzeyde olduğunu göstermektedir. Ayrıca Karahanlı dönemi söz varlığı, deyim ve atasözleri açısından da oldukça zengindir. “Adak ur-” (KB, 2865; ortaya çıkmak, görünmek), “tiliñ yıga tut-” (AH, 160; dilini sıkı tutmak), “bagır bir-” (KB, 3237; kucak açmak) ve “yazuk keçi-” (AH, 33; kaygı çekmek) gibi bugüne ulaşmamış deyimlerin yanında, “işi tüş-” (KB, 586; işi düşmek), “kün kör-” (KB, 3268; gün görmek) ve “sözün kes-” (KB, 625; sözünü kesmek) gibi deyimler de bulunmaktadır.
Özellikle Divan’daki maddeler açıklanırken örnek olarak verilen atasözleri, Karahanlı Türkçesinin söz varlığındaki zenginliği “kalın kaz kulavuzsuz bolmaz” (DLT, I-487), “kara bulıtlıg yil açar” (DLT, I-354), “usukmışa sakıg kamug suv körünür” (DLT, I-191) ve “yüzge körme erdem tile” (DLT, II-8) gibi örneklerde görülmektedir.
Yavuz TANYERİ