İkileme, anlatım gücünü artırmak, anlamı pekiştirmek, kavramı zenginleştirmek amacıyla, aynı sözcüğün tekrar edilmesi veya anlamları birbirine yakın yahut karşıt olan ya da sesleri birbirini andıran iki sözcüğün yan yana kullanılmasıdır. Daha kısa bir tanımla, aralarında anlam ya da ses yönünden benzerliklerin olduğu aynı cinsten veya gruptan en az iki kelimenin tekrarlanmasıyla oluşan sözcük gruplarına ikileme denilmektedir.
Batı dillerinden Fransızcada redoublement, hendiadyoin; İngilizcede reduplication dual, hendiadyoin; Almancada verdoppelung, zwillingsformen, hendiadyoin; Osmanlıcada atf-ı tefsiri, terkib-i ihmâli, mühmelât terimleriyle karşılanan ikileme; aynı, yakın ya da zıt anlamlı iki veya daha çok kelimenin bir tek kelime gibi anlam göstermek üzere yan yana gelmesi durumudur. Konuyla ilgili yapılan çeşitli çalışmalarda ikileme için “kelime koşmaları, ikileme, tekrarlar, ikileme-ikizleme, bağlam öbekleri (ikilemeler, koşma takımlar), tekrarlama, tekrar grubu, tekrar öbeği” gibi terimler kullanılmıştır. İkileme cümlede anlatımı güçlendirmek, anlamı pekiştirmek, kavramı zenginleştirmek amacıyla kullanılır ve aynı kelimenin tekrar edilmesiyle, anlamları birbirine yakın veya zıt olan ya da sesleri birbirini andıran iki kelimenin yan yana getirilmesiyle oluşturulur.
İkilemelerin oluşum şekilleri aşağıdaki gibidir:
1) Aynı kelimenin tekrarlanmasıyla yapılır: ağır ağır, güzel güzel, tatlı tatlı, konuşa konuşa, atlaya atlaya, koşa koşa, deste deste, soğuk soğuk…
2) Zıt kelimelerin tekrarlanmasıyla yapılır: İyi kötü, aşağı yukarı, büyük küçük, alt üst, düşe kalka, bata çıka…
3) Biri anlamlım diğeri anlamsız iki kelimenin tekrarlanmasıyla yapılır: ev mev, kitap mitap, su mu, sıkı fıkı, tek tük, saçma sapan, ufak tefek …
4) Her ikisi de anlamsız kelimenin tekrarlanmasıyla yapılır: ıvır zıvır, çıtı pıtı, abuk sabuk, paldır küldür, apar topar, mırın kırın…
5) Yakın anlamlı kelimelerin tekrarlanmasıyla yapılır: akıl fikir, ak pak, mal mülk…
6) Eş anlamlı kelimelerin tekrarlanmasıyla yapılır: bitmek tükenmek, sağ salim, doğru dürüst, ses seda, güçlü kuvvetli…
7) Yansımayla yapılır: tıkır tıkır, çatır çatır, horul horul, gümbür gümbür…
Bir cümlede önemli kabul edilen ögenin yinelenmesini sağlayarak onu pekiştiren, sözün inandırıcılığını arttıran ve böylece anlatımı güçlendiren ikilemeler, söz varlığının önemli bir ögesini oluşturmaktadır. Türlü kalıplarla oluşturulan tekrarlar (ikilemeler), bir olayı veya durumu aktarırken daha ahenkli bir söz oluşturmaya da yardımcı olur. Ayrıca tümcedeki eylem, hareketlilik veya durağan hâl ikileme kullanılarak daha iyi ifade edilir, güçlü bir canlandırma ile bildirişim sağlanır. Örneğin “serin serin esen rüzgar”, “masmavi bir deniz” veya “tatlı mı tatlı bir bebek” söz öbeklerinde kullanılan ikilemeler, anlatıcının heyecanını ve duygularını daha iyi ifade etmektedir.
İkilemeler, atasözleri ve deyimler gibi anlatımı güçlendiren söz varlığı ögelerinden biridir. Buna rağmen Türkçe, Japonca ve Korece dışındaki dünya dillerinde ciddi bir ikileme varlığından söz etmek mümkün değildir. İkilemeler, konuşma ve yazı diline ahenk katıp, ifadeleri tekdüzelikten kurtararak şiir diline yaklaştırır. Böylece anlatım daha canlı ve etkili olur.
İkilemelerin cümle içerisindeki belli başlı görevleri aşağıdaki gibidir:
1) İkilemeler isim olarak kullanılabilir: – Çarşıdan öteberi aldık.
-Bu ıvır zıvırı tavan arasına kaldırın.
– Babadan bize mal mülk kalmadı.
2) İkilemeler sıfat olarak kullanılabilir: – Bebeğin kırmızı kırmızı yanakları vardı.
– Üzerinde eski püskü bir ceket vardı.
– Sınıfta pırıl pırıl simalar vardı.
3) İkilemeler zarf olarak kullanılabilir: – Bu konuyu enine boyuna düşündük.
– Öğretmen konuyu yavaş yavaş anlattı.
– Çamura bata çıka ilerliyorduk.
İkilemelerin yazımı ile ilgili belli başlı yazım kurallarına “buradan” ulaşabilirsiniz.