Dil meraklıları ve zaman zaman dil uzmanları da dilde “doğru” biçimler olduğu, dil içindeki çeşitlenmelerin bunlardan bozulduğu düşüncesindedirler. Bu doğru biçim çoğu zaman standart dil, bozuk olanlar ise yerel ve sosyal ağızlar başta olmak üzere dilin standart dışı kullanılan varyantlarıdır. Yapısal olsun, üretici-dönüşümsel olsun, teorik dilbilim ideal bir dili ve ideal konuşuru esas aldığı için, bir yerde dilbilimsel bir arka plana da yaslanan bu anlayış, ne artzamanlı ne de eşzamanlı dil gerçeği ile örtüşür. Teorik dilbilimde, ideal bir konuşurun dil hakkında sahip olduğu soyut bilgilerin bütünü ön plandadır.

Bu bilgilerin gerçekten kullanılıp kullanılmadığı, kullanılıyorsa nasıl ortaya çıktığı pek önem taşımaz. Dilde ne oluyor değil, ne olabilir önceliklidir. Teorik dilbilimin eksik bıraktığı bu konuyla öncelikle sosyolinguistik ve diyalektoloji ilgilenir. Dil hakkında prensip olarak var olan bilgilerin toplamı, dilsel tavırda kişi, yöre, toplumsal sınıf, eğitim, durum vb. gibi bir yığın nedene bağlı olarak farklı biçimlerde gerçekleşir. Bu farklı biçimler dildeki varyasyonu oluşturur. Her doğal dilin gerek yazılı gerekse sözlü gerçekleşmesi, birbirleriyle sıkı sıkıya ilişki içinde olan, hiçbiri tek başına kullanılmayan varyantlarla ilişkilidir. Bu nedenle dilin tek biçimli olması idealize edilmiş, varyasyonlu oluşu ise normal bir durumdur.

Aşağıdaki başlıklara dokunarak, ilgili içeriğe ulaşabilirsiniz: Varyasyon Nedir? / Dilde Varyasyon Standart Varyant Yerel Varyasyon Sosyal Varyasyon Dil Politikası Kaynaklı Varyasyon Varyasyon Örnekleri

Dil varyasyonunda bölge, toplumsal gruplar, dilin tarihi gelişme süreci, dil ilişkileri, etnik köken, meslek, eğitim ve gelir durumu, inanç, bağlam gibi dil dışı etkenler belirleyici bir rol oynar. Bu etkenlerden baskın olana göre varyasyonun türü belirlenir. Varyasyonla ilgili çalışmalarda, örnek olarak yerel boyut baskın ise diyalekt; bir sosyal gruba ait olma baskın ise sosyolekt, cinsiyet boyutu baskın ise genderlekt gibi terimlerin kullanıldığı da görülmektedir. Söz konusu terimlerin ilk öğesi dil dışı durumu anlatırken. Yunanca lektos’tan gelen ikinci öge ise “konuşma biçimi” anlamına gelmektedir. Bu çalışmada, dildeki herhangi bir yerel, sosyal vb. açıdan doğru kabul edilebilir gerçekleşmeleri göstermek için varyant terimi kullanılacaktır. Türkçe kaynaklarda aynı durum için değişke terimi de geçmektedir.

Öncelikle toplumsal dilbilimin araştırma konusu olan doğal dillerdeki varyasyonu adlandırma ve tanımlama, dil incelemelerinde önemli bir sorundur. Sosyolinguistik çalışmalarından pek etkilenmemiş olmakla birlikte adlandırma sorunu Türkolojinin de yabancısı olduğu bir durum değildir. Özellikle lehçe, şive, ağız, aksan terimleri yayınlarda birbirinin yerine veya farklı içeriklerle kullanılabilmektedir. Ergin‘in “ag/z’larda ses (söyleyiş), şivelerde ses ve şekil, lehçelerde ise ses ve şekilden başka kelime ayrılıkları, kelime sahasına inen ayrılıklar bulunur” şeklindeki tanımı da hâlâ belli bir geçerliliğe sahiptir, ama dil verileriyle kolayca çürütülebilecek durumdadır.

Aynı şekilde bir dönem Türkiye Türkolojisinin en hararetli tartışma konularından biri olan Türkçenin kollarının dil mi, lehçe mi, şive mi olduğu tartışmaları da bu adlandırma ve tanımlama sorununa çarpıcı bir örnek oluşturur. Bilindiği üzere konuyla ilgili yayınlarda, karşılıklı anlaşma, yabancıların konuya ne ad verdikleri, bilinen veya bilinmeyen zamanda ayrılmış olma gibi dilbilimsel açıdan güvenilirlikleri olmayan kıstaslar zıt görüşleri ispat etmek için kullanılmış, ama karşı tarafı ikna edecek dil ölçütü ileri sürülememiştir. Tartışmalar, eski Sovyetler Birliği’nin dağılması ve yeni tezler üretilememesi nedeniyle önemini kendiliğinden yitirmiştir. Ancak akraba diller arasında dil sınırları nerede başlar nerede biter; bir varyant hangi durumda dil, hangi durumda başka bir şey sayılmalıdır gibi konularda karar vermek için elimizde güvenilir dilbilim ölçütü yoktur.

Varyasyon araştırmalarına göre standart dil, yerel ağızlar, sosyal ağızlar, farklı yaş ve cinsiyet gruplarının jargonu, meslek dilleri, kısaca dilin her tür gerçekleşme biçimi bir varyanttır. Hiçbiri dilbilim açısından diğerlerinden daha üstün, daha güzel, daha doğru veya teşvike daha layık değildir. Ama ortaya çıkış nedenleri, işlev alanları, sahip oldukları prestij gibi dil dışı nedenler, bunlardan birinin diğerlerinden daha üstün görülmesine, daha fazla teşvik edilmesine neden olabilmektedir.

Bu konuda “Lehçe, Şive, Ağız” başlıklı yazıya da bakabilirsiniz.