Dil göstergelerinin belli başlı özellikleri ve örnekleri aşağıda ayrıntılı olarak incelenmiştir. Her ne kadar dil bilimsel bir konu olarak ele alındığında, anlaması biraz güç gibi görünüyorsa da örnekler üzerinde kafa yorulduğunda aslında anlatılanlar dil göstergesi olarak kabul ettiğimiz kelimelerin mantık boyutunda incelenmesidir. Dil göstergelerinin önemli dört özelliği başlıklar altında örneklerle gösterilmiştir.
Nedensizlik
Dil göstergeleri ses taklidi kelimeler (yansıma) dışında nedensizdirler. Oldukları gibi kabul edilmişlerdir. “Tak, Cız, Hav” gibi yansıma kelimelerin kaynağı belli olduğu için nedensiz değildir; fakat diğer tüm kelimelerin ortaya çıkışları ile ilgili birçok farklı teori bulunmakta ve hangisinin doğru olduğu konusunda farklı fikirler ileri sürülmektedir. Bunun için yansıma kelimeler dışındaki tüm göstergeler nedensizdir, sorgulanamaz.
Dildeki göstergelerde, hangi gösterenin hangi gösterileni işaret edeceği ile ilgili bir neden bağı kurulamaz. Yani dil göstergesinin gerçeklik kazandığı seslerle, karşıladığı kavram arasında hiçbir nedenlilik ilişkisi kurulamaz. Bu göstergeler (kelimeler) toplumsal uzlaşma sonucunda ortaya çıkmıştır.
Çizgisellik
Dil gösterge çizgiseldir; çünkü dildeki kelimelerin ses veya harf karşılıklarının birbirini belli bir düzlemde takip etme esası vardır. Her harf çizgilerden ve hatta çizgileri oluşturan noktalardan meydana gelir. Bu harflerin belirli bir sırası vardır ve bu sıra göstergelerde bir mantık üzerine işler. İşte bu, dil göstergelerinin çizgisel olma özelliğine işaret eder. Gösteren düzleminde seslerin art arda gelmesi göstergeye bu özelliğini kazandırır. Görsel iletişimde böyle değildir. Örneğin “telefon” kelimesinin tüm harfleri, çizgilerin arka arkaya gelmesiyle oluşur.
Bir ressam çizdiği resminde, kompozisyonu tamamlayan türlü objeler veya temalar kullanmış olabilir. Fakat bunların ortaya çıkardığı bütünün bir çizgiselliği yoktur. Çünkü onu anlamaya çalışan insanlar bu bütünü kendilerine göre anlamlandıracaklardır. Fakat dil göstergelerinin mantığı sabittir ve herkes için aynıdır. Çünkü dil göstergeleri çizgiseldir, bir anlam çıkarılabilecek özelliktedir. Sabit bir yöne doğru, birbirini izleyerek bir zincir oluştururlar.
Değişmezlik
Dil göstergeleri, bir toplumun dil becerisiyle ortaya çıkar ve uzun yıllar içerisinde şekillenerek canlılığını korur. Bu göstergelerin kim veya kimler tarafından ortaya çıkarıldığını düşünmek anlamsızdır. Toprak kelimesinin ilk nerede ve kim tarafından söylendiği veya bu nesneye neden “t.o.p.r.a.k” seslerinden oluşan bir göstergenin verildiği nedensizdir. Bu nedenle bu kelimeler toplumun dimağında, kendi canlılığı içerisinde meydana gelir. Bir kişi kendi çabasıyla dil göstergesi üretemez, uyduramaz.
Dil göstergeleri sebepsiz yere bırakılıp yerlerine yenileri uydurulmaz, dil kendi doğal seyri içinde değişebilir. Genel kabul gördüğü için örneğin “lamba” kelimesini atarak yerine “kotur” demek mümkün değildir. Bunu toplumun dil zekâsı, kendi doğası içerisinde meydana getirir.
Ayırt Edicilik
Dil göstergeleri, gösteren ile gösterilenler arasında öyle güzel bir bağ kurar ki zihnimizde hangi kavramın veya nesnenin canlandırılması gerektiğini bize açık veya dolaylı bir şekilde ifade eder. Şöyle ki gösteren veya gösterilen birbirine çok benzeyebilir veya aynı kavram alanı içerisinde küçük farkları olan şeyleri işaret edebilir. Fakat dil göstergeleri tüm bunlar arasındaki farkları ifade edebilecek güçtedir. Örneğin “çamur” ve “hamur” kelimeleri arasında “ç-h” ses farkı vardır. Fakat bu iki gösterge de çok belirgin şekilde farklı anlamları iletirler.
Göstergelerin bir gösteren, bir de gösterilen yanları vardır. Gösteren fiziksel, gösterilen ise anlamsal niteliktedir. Bu özellik yukarıda anlatıldığı üzere, “PORTAKAL” harflerini görünce aklımıza portakal meyvesinin gelmesini ifade etmektedir. Dilimizde kalın ve ince ünlüler, bu anlamlarla ilişkili olarak bir görev üstlenir. Tıpkı Göktürk yazı sisteminde olduğu gibi, harflerin de gösteren olarak bir işlevi bulunmaktadır. Örneğin “sert” ve “sırt” kelimelerindeki “e-ı” ünlüleri, göstergenin anlamını baştan sona değiştirmiştir.
Dilsel göstergelerin dört önemli özelliği yukarıda başlıklar altında verilmiştir. Aşağıda da bazı özellikler sıralanmıştır:
– Dil göstergeleri kullanıldıkları cümleye göre yeni anlam kazanabilirler.
– Dilin çift eklemliliği bir başka özelliğidir. Göstergeler dildeki anlamlı en küçük birimlerin birleşmesiyle meydana gelir.
– Bazı göstergeler, uzun yıllar içerisinde anlam olaylarına uğrayarak değişebilirler.
– Her dilin göstergeleri ve belirtke mantığı birbirinden farklıdır.
– Dilde her şey ayırıcı birimlerin birleşimiyle işler.
Orkun KUTLU
