Daha önce cümlede ve kelimede vurgu nasıl olur, ilgili sayfalarımızda anlatmıştık. Cümlede vurgulanan öğe, kelime ve cümle düzeyinde vurgudan farklı bir konudur. Vurgu temel olarak, “Konuşma, okuma sırasında bir hece veya kelime üzerine diğerlerinden daha farklı olarak yapılan baskı, aksan” (TDK) şeklinde tanımlanmaktadır. Bu konuşma dilinde düşünceyi baskın göstermeyi ifade etmektedir. Bizim cümlede vurgulanan öğe olarak bahsettiğimiz şey ise, cümleyi kuran kişinin en çok önemsediği öğe veya kelimeleri ifade etmektedir.
Cümlede vurgulanan öğeyi bulmak için, öncelikle cümlenin öğeleri belirlenir. Türkçede cümlenin temel öğesi yüklemdir. Bu nedenle cümlenin vurgulanan öğesi, “yükleme en yakın olan” öğedir. Yani yüklem nerede ise, onun hemen yanında bulunan öğe, cümlenin en vurgulu öğesidir. Bu kolay kuralı örnek vererek ifade etmek gerekirse;
“Yarın büyük bir toplantı yapacağız.” cümlesinde –altı çizilerek gruplandırılmış kelimelere göre– öğe dizilişi, “Z.T. – B’siz. N. – Y.” şeklindedir. Bu cümle kurallı bir cümledir ve yüklemi sondadır. Yüklemi sonda olan cümlelerde vurgulanan öğe, yüklemden bir önce gelen öğedir. Yani “büyük bir toplantı” (belirtisiz nesne) bu cümlenin vurgulanan öğesidir. Başka bir örnek gösterecek olursak;
“Telefonumu denize dün düşürdüm.” (B’li N. – D.T. – Z.T. – Y.) cümlesinde, “düşürdüm” kelimesi yüklemdir. Cümle kurallı olduğu için, yüklemden önce gelen öğe olan “dün” (zarf tümleci) cümlenin vurgulanan öğesidir. Bu şekilde kurallı cümlelerin vurgulanan öğesini bulmak çok kolaydır. Fakat cümle devrik olduğunda, hangi öğenin vurgulandığını bulmamız mümkün değildir. Çünkü yükleme yakın birden fazla öğe bulunabilir. Bu durumda yapmamız gereken o cümleyi kurallı hâle getirmek ve yüklemi sona almaktır. Bunu da bir örnekle açıklayalım:
“En sonunda varabildim güzelim memleketime.” (Z.T. – Y. – D.T.) cümlesinde yüklem “varabildim” fiilidir. Bu cümle devriktir; çünkü yüklemi sonda değildir. O hâlde cümlenin vurgulanan öğesini bulmak için onu kurallı hâle getirmemzi gerekmektedir. Cümlenin kurallı şekli, “En sonunda güzel memleketime varabildim.” şeklinde olmalıdır. Bu cümlede de yüklemden bir önce gelen öğe, “güzel memleketime” dolaylı tümlecidir. O hâlde bu cümlede vurgulanan öğe dolaylı tümleçtir.
Vurgulanan öğelerle ilgili bilinmesi gereken başka bir konu da, isim cümlelerinde vurgudur. İsim cümlelerinde vurgu, yüklemin kendisidir. Çünkü yüklem zaten isim kökenli olduğu için, vurguyu kendi üzerine almıştır. Örnek vererek gösterelim:
“Bahçede iki tane kiraz ağacı vardı.” (D.T. – B’siz N. – Y.) cümlesinin yüklemi “vardı” kelimesidir. Bu kelime, “var” ismi ile “idi” ek fiilini (görülen geçmiş zaman) alarak isim çekimine girmiş ve yüklem olmuştur. O hâlde bu cümle bir isim cümlesidir ve isim cümlelerinde vurgu, yüklemdedir. Bu cümlede vurgulanan öğe “vardı” yüklemidir diyebilriz.
Kelime ve cümle vurgusu hakkında ayrıntılı bilgi almak için “Kelime ve Cümle Vurgusu” başlıklı yazımızdan yararlanabilirsiniz.
Orkun KUTLU
