- Çokbilgi.com - https://www.cokbilgi.com -

Cümle Çeşitleri / Örnek Çözümlemeler

cümle ütrleri, örnek sorular çözümlemeCümle türleri, sekizinci sınıfta öğrencilerin en çok zorlandıkları konulardan biridir. Çünkü cümle türleri konusu çok kapsamlıdır. Cümlenin ögelerini, fiil çatısını veya fiilimsileri bilmeden, cümlenin türünü bulmak çok zordur. Bunun için bu konuyu iyice kavramak için, öncelikle mutlaka önceki konuları iyice öğrenmelisiniz.

Karşımıza gelen her cümleyi dört açıdan ele almak gerekir. Yani bir cümlenin dört farklı başlık altında türü bulunmaktadır. Bunlar birbirinden bağımsız olarak değerlendirilir ve aşağıdaki gibidir:

1) Yüklemin türüne göre cümle çeşitleri
2) Yüklemin yerine göre cümle çeşitleri
3) Anlamına göre cümle çeşitleri
4) Yapısına göre cümle çeşitleri

Her cümle, yukarıdaki dört başlık açısından değerlendirilebilir özelliktedir. Yani bir cümlede yukarıdaki dört özellik mutlaka bulunur. Cümleye bazı soruları sorarak ve özellikle yüklemin sayısına, yerine, türüne bakarak cümle çeşitlerini sıralayabiliriz.

Örneklere geçmeden önce cümleyi inceleyeceğimiz dört başlığın da püf noktalarını göstermeye çalışacağım:

1) Yüklemin türünü belirlemek çok kolaydır. İki tür yüklem vardır: İsim veya fiil. Yüklem olan kelimenin kökünü veya gövdesini buluyoruz. Eğer kelime “-mek / -mak” ekini alan ve hareket bildiren bir kelime ise yüklem fiildir ve bu cümle fiil cümlesi olarak adlandırılır. Tam tersi ise yüklem isimdir ve cümle de isim cümlesidir.

2) Yüklem kurallı cümlelerde her zaman sonda olmalıdır. Yüklemi sonda olan cümlelere kurallı, sonda olmayan yani ortada veya başta olanlara ise devrik cümle denir.

3) Yüklemin ifade ettiği iş gerçekleşmişse cümle olumludur. Olumsuz cümleler ise fiillerde “-me / -ma” olumsuzluk ekini, isimlerde ise “değil” takısını almak zorundadır. Soru cümleleri ise zaten karşımızdaki kişiden bir cevap bekleyen sorulardır.

4) Yapısına göre cümle türleri en karışık olan kısımdır. Cümlede tek yüklem varsa ve fiilimsi gibi bir yan cümlecik yoksa bu cümle “basit” yapıdadır. Eğer cümlede tek yüklem ve fiilimsi varsa “birleşik” yapıdadır. Cümlede birden fazla yüklem varsa, bu cümleler ya “sıralıdır” ya da bağlaç kullanılmışsa “bağlı” cümledir. Unutmayalım, birden fazla yüklemi olan cümlelerde fiilimsi vs. olsa bile o cümle artık sadece sıralı veya bağlı cümle olabilir. İşte bu kadar!



Örnek Cümle İncelemleri

Örnek: 1) “Salonun ayrı köşelerine çekilip saatlerce hiç konuşmadılar.”

– Yüklem (konuşmadılar) bir fiil olduğu için fiil cümlesidir.
– Yüklem sonda olduğu için cümle kurallıdır.
– Yüklemde belirtilen iş gerçekleşmemiştir ve yüklemde “-ma” olumsuzluk eki vardır. Bu nedenle anlamca olumsuzdur.
Cümlenin yapısına baktığımızda, tek yüklemden oluşmakla birlikte içerisinde bir fiilimsi bulunmaktadır. O hâlde cümle birleşik yapılıdır.

Örnek: 2) “Bir milleti yaşatan can damarlarından biri sanattır kuşkusuz.”

– Yüklem (sanattır) bir isimolduğu için isim cümlesidir.
Yüklem sonda olmadığı için cümle devriktir.
– Yüklemde herhangi bir olumsuzluk eki yoktur ve eylem gerçekleşmiştir. Bunun için cümle olumludur.
– Cümlede tek yüklem olmasına rağmen, bir de fiilimsi (yaşatan) bulunmaktadır. Bu nedenle cümle yapısına göre birleşiktir.

Örnek: 3) “Sabahın erken saatlerinde çıkageldi can dostum.”

– Yüklem (çıkageldi) bir fiil olduğu için fiil cümlesidir.
– Yüklem sonda olmadığı için cümle devriktir.
– Yüklemde herhangi bir olumsuzluk eki yoktur ve eylem gerçekleşmiştir. Bunun için cümle olumludur.
– Cümle tek yüklemden oluşmaktadır ve cümlede herhangi bir fiilimsi veya yan cümlecik yoktur. Bunun için cümle basit yapılıdır.

Örnek: 4) “Şimdi manzaranın tadını çıkaralım, dünya işlerini sonra konuşuruz.”

– Cümlede iki tane yüklem (çıkaralım, konuşuruz) vardır. İki yükem de fiil olduğu için ikisi de fiil cümlesidir.
– Yüklemlerin ikisi de cümlenin sonundadır, bu nedenle iki cümle de kurallıdır.
– Yüklemde herhangi bir olumsuzluk eki yoktur ve eylem gerçekleşmiştir. Bunun için cümle olumludur.
– Cümlede iki yüklem vardır. Eğer arada bağlaç olsaydı bağlı cümle olurdu; fakat bağlaç olmadığı ve olaylar birbirini takip eden yargılar içerdiği için bu tümce yapısına göre sıralı cümledir.

NOT: Sıralı veya bağlı cümlelerde birden çok yüklem olduğu için, yüklemin yerine, türüne ve anlamına göre cümle türlerini her yüklem için ayrı değerlendirmek gerekmektedir.

Örnek: 5) “Bu kursa katılanlar önce zorlanıyor; fakat zamanla bu merak bir tutkuya dönüşüyor.”

– Cümlede iki yüklem (zorlanıyor, dönüşüyor) vardır. İki yüklem de fiil olduğu için cümle fiil cümlesidir.
– Cümledeki yüklemlerin ikisi de sondadır, bu yüzden cümle kurallıdır.
– Yüklemlerde herhangi bir olumsuzluk eki yoktur ve eylem gerçekleşmiştir. Bunun için cümle olumludur.
– Cümlede iki tane yüklem vardır ve iki cümle birbirine bağlaçla (fakat) bağlanmıştır. Bu cümle yapısına göre bağlı bir cümledir.

Orkun KUTLU

Orkun Kutlu