Türkçenin ses yapısının temellerini oluşturan kuralların belki de başında büyük ünlü uyumu, diğer bir söyleyişle kalınlık – incelik uyumu gelir. Bu kural, kelimenin hecelerindeki ünlülerin Türkçenin ses yapısına göre dizilişini ifade eder. Ve aslında Eski Türkçedeki kelimelerin neredeyse tamamı bu kurala uymaktayken, bugün birçok kelime bu kurala uymayacak şekilde değişmiştir.
Büyük ünlü uyumu kuralını “Bir kelimenin ilk hecesinde kalın ünlü varsa, kendisinden sonraki hecelerde de kalın ünlü olmalıdır; ilk hecede ince ünlü varsa, kendisinden sonraki hecelerde de ince ünlü bulunmalıdır.” şeklinde tanımlayabiliriz. Yani kelimelerin bu kurala uygunluğuna bakarken, önce ilk hecedeki ünlüye bakarız. Kalın ünlülerden biri (a, ı, o, u) varsa, geri kalan ünlüler de kalın olmalıdır. İnce ünlülerden biri varsa (e, i, ö, ü), geri kalan ünlüler de ince olmalıdır. Aksi hâlde büyük ünlü uyumuna uymaz denir.
“Yağmur” kelimesi büyük ünlü uyumuna uyar; çünkü ilk hecesinde “a” kalın ünlüsü, ikinci hecesinde de “u” kalın ünlüsü vardır. Fakat “kardeş” kelimesi, kalınlık – incelik uyumuna uymaz; çünkü ilk hecesinde “a” kalın ünlüsü varken, ikinci hecesinde “e” ince ünlüsü bulunmaktadır. Kalından sonra ince; inceden sonra kalın ünlü gelemeyeceği için ünlü uyumu bozulur.
Büyük ünlü uyumuna uyan kelime örnekleri: “gece, güneş, deniz, örtü, kılıç, beşik, çocuk, balık, duvar, dudak, vergi, bebek, bilezik, halı, pabuç, saksı, gelin, töre, havuç, ilke, dolap, bakış, soğuk, gözlük, sezgi, tanı, derslik, kapı, ağız, balkon, parmak, şehir, kalıp, okul, sıcak, soba…”
Büyük ünlü uyumuna uymayan kelime örnekleri: “kardeş, elma, teras, otobüs, bahçe, palet, insan, maske, tiyatro, meydan, kaset, aile, asker, sinema, stüdyo, anne, psikoloji, kader, meslektaş, yarınki, haber…”
Büyük Ünlü Uyumu / Notlar
1) Tek heceli kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Zaten bir tane ünlünün bulunduğu kelimede uyum aramak mantıksız olur.
Örnek: “Top, kat, bin, saz, Türk, gün, aşk, sel…”
2) Türkçeleşmiş kelimelerin dışında kalan yabancı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Örnek: “Psikoloji, jeneratör, platonik, enformasyon…”
3) Türkçe kelimelere gelen “-yor, -ken, -leyin, -mtırak, -gil- ki” ekleri büyük ünlü uyumunu bozar.
Örnek: “Görüyor, bakarken, sabahleyin, yeşilimtırak, teyzemgil, kapıdaki…”
4) Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Örnek: “Hanımeli, bilgisayar, şıpsevdi, olağanüstü, yüzbaşı…”
5) Büyük ünlü uyumuna uyan kelimeler “oyun, ağız” kelimeleri gibi genellikle Türkçe kökenlidir. Bu uyuma aykırı kelimeler ise genellikle “protein, kalem” gibi yabancı dillerden alıntı sözcüklerdir. Fakat “ana, kardaş, alma” gibi bazı Türkçe kökenli kelimeler, zamanla “anne, kardeş, elma” şekline dönüşerek büyük ünlü uyumuna aykırı hâle gelebilmektedir.
Orkun KUTLU
